Azərbaycanla Ermənistan arasında formalaşmaqda olan ticarət və iqtisadi yaxınlaşma postmünaqişə sabitliyinin taktiki nəticəsidir, yoxsa biz Cənubi Qafqazda təhlükəsizlik, logistika və xarici siyasət mövqelərini daha geniş Avrasiya kontekstində yenidən qura biləcək yeni subregional iqtisadi rejimin yaranmasına şahidlik edirik?
Bu sual prinsipial xarakter daşıyır. Çünki məsələni sırf ikitərəfli münasibətlər çərçivəsindən çıxarıb sistem dəyişiklikləri müstəvisinə keçirir. Burada söhbət nə siyasi jest kimi barışıqdan, nə də ticarətin özündən gedir. Məsələ Türkiyə, Rusiya, Mərkəzi Asiya, Çin və Qərb maraqlarının kəsişdiyi zonada rolların, funksiyaların və iqtisadi axınların yenidən bölüşdürülməsindən ibarətdir.
Postmünaqişə idarəçiliyində iqtisadi normallaşma
Tarixi təcrübə göstərir ki, uzunmüddətli münaqişələrin dayanıqlı şəkildə bitməsi nadir hallarda yalnız siyasi razılaşmalar və ya hüquqi formulalar hesabına mümkün olur. Əksər hallarda əsas sabitləşdirici amil keçmiş rəqiblərin ortaq iqtisadi konturlara inteqrasiyası olur. Elə bir mühit formalaşır ki, əlaqələrin qırılmasının dəyəri qarşıdurmadan əldə edilə biləcək mümkün dividendləri üstələyir. Azərbaycanla Ermənistan arasında birbaşa ticarət-iqtisadi əməkdaşlıq perspektivinə də məhz bu prizmadan baxmaq lazımdır.
2026-cı il üfüqündə illik həcmi ekspertlər tərəfindən 100 milyon dollara qədər qiymətləndirilən birbaşa əmtəə dövriyyəsinin işə düşməsi nə simvolikdir, nə də təsadüfi. Bu göstərici nominal baxımdan sıçrayış sayılmaya bilər, lakin onun struktur əhəmiyyəti rəqəmlərdən qat-qat böyükdür. Belə həcm dayanıqlı tədarük zəncirlərinin yaranmasına, dövlət və kvazidövlət şirkətlərinin prosesə cəlb olunmasına, sonrakı mərhələdə isə özəl kapitalın bu axına qoşulmasına imkan verir.
Hazırkı mərhələnin əsas fərqi ondan ibarətdir ki, iqtisadi normallaşma yekun sülh sazişindən sonra gəlmir, əksinə, onun maddi qabaqlayıcısı funksiyasını daşımağa başlayır. Bu, Cənubi Qafqaz trayektoriyasını klassik postmünaqişə modellərindən ayırır və onu XX əsrin ikinci yarısında Şərqi Asiya və Avropada tətbiq edilmiş praqmatik ssenarilərə yaxınlaşdırır.
Üçtərəfli format institusional çərçivə kimi
Bakı ilə İrəvan arasında formalaşan iqtisadi qarşılıqlı fəaliyyət əvvəlcədən izolyasiya olunmuş ikitərəfli formatda deyil, Türkiyənin iştirakı ilə üçtərəfli konfiqurasiyada qurulur. Bu məqam prinsipial əhəmiyyət daşıyır. Çünki yeni rejimin miqyaslana bilməsi və xarici dayanıqlığı məhz Ankaranın oynadığı iqtisadi və logistik bağlayıcı rol ilə təmin olunur.
Son onilliklərdə Ermənistan və Türkiyə arasında mövcud olmuş iqtisadi təmasların təcrübəsi göstərir ki, quru sərhədlərin bağlı və siyasi gərginliyin yüksək olduğu şəraitdə belə ticarət axınları institusional dolayısı yollar tapıb. Gürcüstan tranziti bir növ kompensator mexanizm rolunu oynayaraq, Ermənistanın formal normallaşma olmadan faktiki olaraq Türkiyə iqtisadi məkanına inteqrasiyasına imkan verib. 2024-cü ildə üçüncü ölkələr üzərindən həyata keçirilən Ermənistan-Türkiyə ticarət dövriyyəsi 330 milyon dolları ötüb və demək olar ki, tam asimmetrik şəkildə Türkiyə ixracının xeyrinə olub.
Bu fakt təkcə statistik göstərici deyil, həm də gələcək proseslərin strukturuna işarədir. Türkiyə-Ermənistan-Azərbaycan xətti üzrə birbaşa kommunikasiyaların açılması ticarətin sıfırdan yaradılması demək deyil. Bu, mövcud axınların institusionallaşdırılması və ucuzlaşdırılmasıdır. Tranzaksiya xərclərinin azalması, logistika məsafələrinin qısalması və gömrük prosedurlarının sadələşdirilməsi bu marşrutu alternativlərə nisbətən daha rəqabətli edə bilər.
Siyasi suverenlik və iqtisadi praqmatizm
İqtisadi normallaşmanı müşayiət edən əsas suallardan biri onun Azərbaycan və Ermənistan cəmiyyətlərində necə qəbul olunacağıdır. Hər iki ölkədə istənilən iqtisadi qarşılıqlı əlaqəni tez və ya siyasi baxımdan yolverilməz sayan qruplar qalmaqdadır. Məhz bu nöqtədə simvolik siyasətlə idarə olunan dövlət praqmatizmi arasındakı əsas fərq üzə çıxır.
İqtisadi proseslər ictimai ovqatla deyil, institusional şəkildə təsbit olunmuş siyasi qərarlarla işə düşür. Əmtəə dövriyyəsinin ilkin mərhələsi qaçılmaz olaraq dövlət mandatlarına, hökumətlərarası razılaşmalara və dövlət kapitallı şirkətlərin iştirakına söykənəcək. Bu isə prosesi ictimai rəyin dalğalanmalarına qarşı daha az həssas edir və elə bir zaman pəncərəsi yaradır ki, həmin müddətdə iqtisadi rasional yanaşma siyasi qavrayışı tədricən dəyişməyə başlaya bilər.
Bu kontekstdə Qazaxıstan və Rusiyadan Azərbaycan ərazisi vasitəsilə Ermənistana ilk dəmir yolu ilə taxıl tədarükləri, eləcə də Heydər Əliyev adına Bakı Neft Emalı Zavodunda istehsal olunan neft məhsullarının ixracı pilot layihələr kimi qiymətləndirilməlidir. Onların əsas məqsədi iqtisadi effekt deyil, institusional uyğunluğun, gömrük mexanizmlərinin və siyasi idarəolunanlığın test edilməsidir.
Logistik reinteqrasiya və miqyas effekti
Bakı ilə İrəvan arasında iqtisadi yaxınlaşma qaçılmaz olaraq regional logistik reinteqrasiya kontekstinə daxil olur. Cənubi Qafqaz son otuz il ərzində parçalanmış məkan kimi formalaşıb. Tranzit vasitəçilərin həddindən artıq rolu və təkrarlanan marşrutlar regionun iri investorlar üçün cəlbediciliyini azaldıb və onu transregional əlavə dəyər zəncirlərindən kənarda saxlayıb.
Azərbaycanla Ermənistan arasında kommunikasiyaların açılması bu konfiqurasiyanı dəyişə bilər. Yeni marşrut avtomatik olaraq təkcə Türkiyə üçün deyil, həm də quru yollarının diversifikasiyasında maraqlı olan Rusiya, Mərkəzi Asiya ölkələri və Çin üçün cəlbedici olur. Dəniz dəhlizlərində artan qeyri-sabitlik və bəzi quru istiqamətlərin yüklənməsi fonunda etibarlılıq faktoru həlledici əhəmiyyət qazanır.
Ermənistan üçün bu, infrastruktur izolyasiyasından çıxış, Azərbaycan üçün regional logistik hab rolunun güclənməsi, Türkiyə üçün isə şərq istiqamətində iqtisadi mövcudluğun genişlənməsi deməkdir. Ümumi miqyas effekti hər bir tərəfin ayrıca əldə edə biləcəyi faydanı xeyli üstələyir.
Potensial əmtəə dövriyyəsinin strukturu
Əmtəə nomenklaturasının təhlili göstərir ki, gələcək Azərbaycan-Ermənistan ticarəti əsasən tətbiqi və sənaye xarakteri daşıyacaq. Söhbət yüksək riskli sahələrdən deyil, iqtisadiyyatın işləməsi üçün kritik əhəmiyyət daşıyan baza məhsullarından gedir.
Azərbaycan tərəfdən potensial ixrac neft məhsulları, neft-kimya, tikinti materialları, metal məmulatları, elektrotexniki avadanlıqlar və nəqliyyat həllərini əhatə edir. Sumqayıt Sənaye Parkında cəmləşmiş istehsal gücləri, o cümlədən illik 295 min tona qədər məhsul buraxmaq imkanına malik Kartaş Kimya müəssisəsi, Ermənistan bazarının mühüm hissəsini əlavə iri investisiyalar olmadan təmin etməyə qadirdir.
Nəqliyyat seqmenti xüsusi diqqətə layiqdir. Azərbaycanda Çin istehsalçıları ilə kooperasiya çərçivəsində yığılan elektrobuslar Ermənistanda mövcud struktur tələbatına cavab verir. Elektrik enerjisində profisit, yanacaq idxalında isə məhdud imkanlar bu sahədə nadir texnoloji, enerji və logistika uyğunluğu yaradır.
Ermənistan tərəfdən Azərbaycan üçün ən maraqlı istiqamət metallurgiya xammalı, ilk növbədə mis konsentratıdır. Eyni zamanda aqrar emal məhsulları da potensial daşıyır. Daha inkişaf etmiş konservləşdirilmiş meyvə-tərəvəz seqmenti Azərbaycanın daha yüksək alıcılıq qabiliyyətinə malik bazarlara yönəlmiş ixrac zəncirlərinə inteqrasiya oluna bilər.
İqtisadi kooperasiya depolitizasiya aləti kimi
Ticarət qarşılıqlı fəaliyyətinin ən az gözəçarpan, amma ən əhəmiyyətli təsirlərindən biri onun depolitizasiya potensialıdır. İqtisadi zəncirlər diplomatik bəyanatlardan fərqli olaraq ekspertlər, menecerlər, loqistiklər və maliyyəçilər səviyyəsində müntəzəm təmas tələb edir. Bu isə ideoloji dalğalanmalara daha az məruz qalan paralel kommunikasiya konturu formalaşdırır.
Zaman keçdikcə bu cür konturlar siyasi prosesə əks təzyiq göstərməyə başlayır, radikal qərarlar üçün manevr sahəsini daraldır. Formal sülh müqaviləsi olmayan ölkələr arasında qarşılıqlı investisiyaların mövcudluğu ilə bağlı tarixi nümunələr belə bir modelin yaşama qabiliyyətini təsdiqləyir. İqtisadi qarşılıqlı asılılıq münaqişələri avtomatik aradan qaldırmır, lakin onların eskalasiyasının qiymətini kəskin şəkildə artırır.
Enerji ölçüsü sistemyaradıcı faktor kimi
Azərbaycanla Ermənistan arasında iqtisadi normallaşma enerji komponenti işə düşəndə keyfiyyətcə fərqli müstəviyə keçir. Sənaye və ya aqrar məhsulların ticarətindən fərqli olaraq, postmünaqişə regionlarında energetika demək olar ki, həmişə ikili funksiya daşıyır: iqtisadi və struktur-siyasi. O, təkcə gəlir yaratmır, həm də infrastruktur və texniki reqlamentlərə inteqrasiya olunmuş uzunmüddətli qarşılıqlı asılılıq formalaşdırır.
Ermənistan atom energetikası, hidroenergetika və nisbətən zəif daxili tələbat hesabına formalaşmış dayanıqlı elektrik enerjisi profisitinə malikdir. Lakin bu profisitin monetizasiyası infrastruktur izolyasiyası və şaxələndirilmiş ixrac kanallarının olmaması səbəbindən məhdud qalır. Azərbaycan isə əksinə, geniş enerji infrastrukturu, transsərhəd enerji layihələri üzrə təcrübə və xarici bazarlarla institusional bağlantılara sahibdir.
Elektrik enerjisinin qarşılıqlı ötürülməsi və ixrac strategiyalarının koordinasiyası imkanları Ermənistanın regional enerji arxitekturasındakı mövqeyini köklü şəkildə dəyişir. Burada söhbət qısamüddətli kommersiya əməliyyatlarından deyil, daha iri layihələrə, o cümlədən Qara dəniz üzərindən keçən enerji dəhlizlərinə qoşula bilən subregional enerji hovuzunun formalaşması perspektivindən gedir.
Bu kontekstdə Qara dənizin dibi ilə Avropaya elektrik enerjisi ixracını nəzərdə tutan magistral kabel layihəsi xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Ermənistanın bu kontura institusional şəkildə daxil olması ona indiyədək əlçatmaz olan bazarlara çıxış imkanı verə bilər. Azərbaycan üçün bu, ixrac portfelinin genişlənməsi və enerji qovşağı statusunun möhkəmlənməsi, Türkiyə üçün isə tranzit və balanslaşdırıcı mərkəz rolunun güclənməsi deməkdir.
Sülh müqaviləsindən əvvəl investisiya məntiqi
Mövcud dinamikada ən qeyri-adi məqamlardan biri tamhəcmli sülh sazişi imzalanmadan qarşılıqlı investisiyaların işə salınması ehtimalıdır. Klassik diplomatiya baxımından bu paradoksal görünə bilər, lakin siyasi iqtisadiyyat prizmasından belə presedentlər yaxşı tanınır.
Burada əsas şərt dövlətlərarası münasibətlərin formal statusu deyil, xarici qarantların və institusional sığorta mexanizmlərinin mövcudluğudur. Beynəlxalq infrastruktur bankları, çoxtərəfli maliyyə institutları və ixrac-kredit agentlikləri siyasi risklərin bir hissəsini öz üzərinə götürə bilər. Bu isə kapital üçün giriş baryerini əhəmiyyətli dərəcədə aşağı salır.
Ermənistan üçün bu, kəskin geosiyasi dönüşə getmədən infrastrukturun modernləşdirilməsi, emal sənayesi və logistika sahələrinə investisiya cəlbi imkanı yaradır. Azərbaycan üçün isə infrastruktur üstünlüklərini kapitallaşdırmaq və tranzit funksiyasını dayanıqlı gəlir mənbəyinə çevirmək şansı deməkdir.
Vacib məqam ondan ibarətdir ki, bu cür investisiya modeli ideoloji faktorların rolunu obyektiv şəkildə azaldır. Xüsusən institusional investor idarə olunan risklər və uzunmüddətli gəlirlilik məntiqi ilə hərəkət edir. Əgər siyasi risk beynəlxalq zəmanətlərlə kompensasiya olunursa, o, bloklayıcı amil olmaqdan çıxır.
Xarici aktorların rolu və zəmanətlər arxitekturası
Cənubi Qafqazda yeni iqtisadi rejimin formalaşması xarici aktorların iştirakı olmadan mümkün deyil. Amma bu iştirakın xarakteri klassik siyasi vasitəçilikdən köklü şəkildə fərqlənir. Burada söhbət qərarların diktəsindən deyil, siyasi-iqtisadi qübbənin yaradılmasından gedir. Yəni zəmanətlər, qaydalar və monitorinq mexanizmləri toplusundan.
Bu prosesdə ABŞ xüsusi rol oynayır. Onun iştirakı əsasən institusional və maliyyə-sığorta xarakteri daşıyır. Vaşinqtonun marağı ikitərəfli dividendlərdə deyil, enerji və logistika marşrutlarının keçdiyi, qeyri-sabit zonalara alternativ olan Avrasiya kommunikasiya qovşağının sabitləşdirilməsindədir.
Avropa üçün Bakı ilə İrəvan arasında iqtisadi normallaşma tranzit risklərini azaldır və enerji resursları ilə elektrik enerjisi tədarükünün proqnozlaşdırıla bilməsini artırır. Çin və Mərkəzi Asiya ölkələri üçün qlobal ticarətin parçalandığı bir şəraitdə quru marşrutlarının spektrini genişləndirir. Rusiya üçün isə birbaşa siyasi iştirak olmadan regionda əlavə iqtisadi mövcudluq kanalı yaradır.
Beləliklə, xarici aktorlar yeni rejimin rəqibləri deyil, dolayı benefisiarlarına çevrilir. Bu da onun pozulması ehtimalını azaldır və orta müddətli perspektivdə dayanıqlığını gücləndirir.
Sosial-siyasi məhdudiyyətlər və idarə olunan müqavimət
Rasional iqtisadi məntiqə baxmayaraq, ticarət qarşılıqlı fəaliyyətinin işə düşməsi qaçılmaz olaraq sosial-siyasi məhdudiyyətlərlə üzləşir. Hər iki cəmiyyətdə iqtisadi normallaşmanı travmatik təcrübə və simvolik itkilər prizmasından dəyərləndirən geniş əhali qrupları qalmaqdadır.
Burada ictimai etimadsızlıqla institusional müqaviməti ayırd etmək prinsipial əhəmiyyət daşıyır. Birincisi inert xarakterlidir və zamanla iqtisadi faydaların təsiri altında transformasiyaya uğrayır. İkincisi isə məqsədyönlü siyasi idarəetmə tələb edir.
Dövlət strategiyası mərhələlilik və proseslərin depersonallaşdırılması üzərində qurulur. Ticarət kütləvi istehlakdan deyil, hökumətlərarası və korporativ müqavilələrdən başlayır. Daha sonra identiklik baxımından ən az həssas sahələr qoşulur: energetika, xammal, infrastruktur. Yalnız son mərhələdə istehlak seqmenti genişlənir.
Bu model ictimai boykot riskini minimuma endirir və iqtisadi praktikanın siyasi ritorikanı qabaqlamasına imkan yaradır.
Yeni subregional rejimin formalaşması
2026–2027-ci illər üfüqündə iqtisadi normallaşma institusional mərhələyə keçə bilər. Azərbaycan-Ermənistan hökumətlərarası komissiyasının yaradılması bu kontekstdə simvolik jestdən çox, yığılıb qalan iqtisadi əlaqələrin məntiqi nəticəsi kimi görünür. Bu tip qurumlar adətən texniki koordinasiya funksiyası daşıyır, lakin onların siyasi təsiri çox vaxt yetərincə qiymətləndirilmir.
Daimi məsləhətləşmə mexanizminin mövcudluğu tranzaksiya xərclərini azaldır, mübahisəli məsələlərin həllini sürətləndirir və proqnozlaşdırıla bilənlik effekti yaradır. Biznes üçün bu, risklərin azalması deməkdir, xarici tərəfdaşlar üçün isə rejimin yetkinliyinə dair aydın siqnaldır.
Daha geniş mənada söhbət elə bir yeni subregional iqtisadi məkanın formalaşmasından gedir ki, burada Ermənistan izolyasiya olunmuş düyün olmaqdan çıxır, Azərbaycan isə yalnız tranzit dəhlizi funksiyası ilə məhdudlaşmır. Hər iki dövlət bir-birinin mövqelərini gücləndirən funksiyalar icra etməyə başlayır.
Regional arxitektura üçün strateji nəticələr
Bakı ilə İrəvan arasında iqtisadi yaxınlaşma Cənubi Qafqazın təhlükəsizlik arxitekturasına birbaşa təsir göstərir. Bu proses münaqişəli məsələləri avtomatik aradan qaldırmır, lakin onların eskalasiyası üçün mövcud olan manevr sahəsini ciddi şəkildə daraldır. İnfrastruktur, logistika və energetika siyasi tsikllərdən asılı olmayan çəkindirici amillərə çevrilir.
Strateji planda bu, sıfır məbləğli oyun modelindən məhdud qarşılıqlı qazanc modelinə tədrici keçid deməkdir. Belə transformasiyalar nadir hallarda düzxətli olur, amma istiqamət artıq aydın görünür.
Azərbaycan üçün bu, Avrasiya kommunikasiyalarında açar qovşaq rolunun möhkəmlənməsi anlamına gəlir. Ermənistan üçün struktur zəiflik vəziyyətindən çıxışdır. Region üçün isə kəskin destabilizasiya ssenarilərinin ehtimalının azalması deməkdir.
Nəticələr və strateji tövsiyələr
Azərbaycanla Ermənistan arasında iqtisadi normallaşma postmünaqişə nizamlanmasının yan məhsulu deyil. O, regional nizamın transformasiyası üçün müstəqil alət kimi çıxış edir.
Əsas nəticələr:
Birbaşa əmtəə dövriyyəsinin işə düşməsi dayanıqlı sülh üçün maddi baza yaradır və konfrontasiya strategiyalarının cəlbediciliyini azaldır.
Türkiyənin iştirakı ilə üçtərəfli format proseslərin miqyaslana bilməsini və xarici dayanıqlığını təmin edir.
Enerji komponenti ikitərəfli ticarəti sistemli regional layihəyə çevirə bilər.
Xarici zəmanətlər, ilk növbədə institusional mexanizmlər investisiya risklərinin azaldılmasında həlledici rol oynayır.
İqtisadi kooperasiya depolitizasiya funksiyası daşıyaraq paralel qarşılıqlı fəaliyyət konturları yaradır.
Strateji tövsiyələr:
Başlanğıc mərhələdə sosial həssaslığı minimum olan infrastruktur və enerji layihələrinə fokuslanmaq.
Ticarət-iqtisadi dialoqu daimi hökumətlərarası mexanizmlər vasitəsilə institusionallaşdırmaq.
Beynəlxalq maliyyə institutlarını qarant və birgə investor kimi prosesə aktiv şəkildə cəlb etmək.
İqtisadi kooperasiyanı siyasi normallaşmanın nəticəsi kimi deyil, onun mərhələli şəkildə formalaşması üçün platforma kimi istifadə etmək.(BakuNetwork)
