Dünya fundamental dəyişikliklər dövrünü yaşayır. Ənənəvi iqtisadi ittifaqlar öz monolitliyini itirir, köhnə paradiqmalar yerini yenilərinə verir.
Bu gün növbəti zirvə toplantısı keçirilən İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı (Organization for Economic Cooperation, Developing-8, D-8), həmçinin “İslam səkkizliyi” kimi tanınan platforma təkcə inkişaf üçün mühim bir meydan deyil, həm də yeni dünya nizamının rəmzinə çevrilir. İnkişaf edən müsəlman ölkələri arasında iqtisadi əlaqələri gücləndirmək məqsədilə yaradılmış bu təşkilat, bu gün geosiyasi təsir aləti kimi güc qazanır.
Qahirədə keçirilən V-8 və ya İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının (İƏT) 11-ci sammiti ərəfəsində Azərbaycan beynəlxalq diqqət mərkəzinə çevrilib. Bu tədbir ölkənin təkcə beynəlxalq təşkilatın bir hissəsi olmaq niyyətini deyil, həm də regional və qlobal səhnədə artan nüfuzunu nümayiş etdirir.
Türkiyənin xarici işlər naziri Hakan Fidan D-8 ölkələrinin xarici işlər nazirləri şurasının 21-ci iclasında çıxış edərək Azərbaycanın namizədliyini tam dəstəklədiklərini bildirib. “Biz Azərbaycanın üzvlüyünü tam dəstəkləyirik və Şuranın sabahkı sammitdə bu ratifikasiyanı tövsiyə edəcəyinə inanırıq,” – deyə o qeyd edib. Bu sözlər Türkiyə ilə Azərbaycan arasında qardaşlıq əlaqələrini möhkəmləndirməklə yanaşı, Bakının beynəlxalq iqtisadi arxitekturada oynadığı mühim rolu vurğulayır.
... 1997-ci ildə təsis edilmiş D-8 - yəni “İslam səkkizliyi” - Banqladeş, Misir, İndoneziya, İran, Malayziya, Nigeriya, Pakistan və Türkiyəni əhatə edir. Təşkilatın əsas məqsədi iqtisadi əməkdaşlıq, üzv dövlətlər arasında əlaqələrin gücləndirilməsi və qərb bazarlarından asılılığın azaldılmasıdır.
Strateji coğrafi mövqeyə sahib olan Azərbaycan Avropa ilə Asiya arasında əsas körpü rolunu oynayır. Cənub Qaz Dəhlizi və Transxəzər nəqliyyat marşrutu kimi layihələrdə iştirakı ilə ölkə özünü enerji və nəqliyyat sahələrində mühim oyunçu kimi təsdiqləyib. Azərbaycanın D-8-ə üzvlüyü müsəlman dünyası ilə iqtisadi inteqrasiyanı gücləndirmək kursunun məntiqi davamı olacaq.
Azərbaycanın D-8-ə üzvlüyü iqtisadi əməkdaşlıq üçün yeni üfüqlər açacaq. Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə, 2023-cü ildə ölkənin xarici ticarət dövriyyəsi 50 milyard dollardan çox olub, bunun əhəmiyyətli hissəsi İslam dünyası ölkələrinin payına düşüb. Azərbaycan regionun ən böyük təbii qaz tədarükçülərindən biridir və onun D-8-ə inteqrasiyası iştirakçı ölkələrin enerji təhlükəsizliyini gücləndirə bilər.
Bundan əlavə, Azərbaycan güclü aqrar sektora malikdir və pambıq, qoz-fındıq, tərəvəz və meyvə kimi yüksək keyfiyyətli məhsullar ixrac edir. İndoneziya və Malayziya kimi aqrar nəhənglərlə əməkdaşlıq ticarət həcmlərinin artırılması üçün qarşılıqlı faydalı perspektivlər yaradacaq.
Məsələ sadəcə iqtisadiyyatla bağlı deyil. Azərbaycanın D-8-ə qoşulması həm də mühim diplomatik addım olacaq. Bu təşkilat üzv ölkələrə beynəlxalq səhnədə fəaliyyətlərini koordinasiya etməyə, müsəlman dünyasının maraqlarını müdafiə etməyə imkan verir. Rəsmi Bakı dəfələrlə müsəlman ölkələrinin qlobal çağırışlar, o cümlədən təhlükəsizlik təhdidləri, iqlim dəyişikliyi və iqtisadi qeyri-sabitlik qarşısında həmrəyliyinin vacibliyini vurğulayıb.
Türkiyəli siyasi şərhçi Mehmet Özkan qeyd edir: “Azərbaycan postsovet respublikası statusundan regional liderə qədər böyük yol keçib. Onun D-8-ə üzvlüyü bu transformasiyanı təsdiq edəcək və təşkilatın qlobal arenada mövqeyini gücləndirəcək”.
D-8-in əsas oyunçularından biri kimi Türkiyənin dəstəyi prinsipial əhəmiyyət kəsb edir. Tarixən formalaşmış Azərbaycan-Türkiyə qardaşlıq münasibətləri bu gün güclü strateji tərəfdaşlığa çevrilib. Türkiyə Azərbaycanın beynəlxalq arenadakı təşəbbüslərini fəal şəkildə dəstəkləyir, Qarabağ müharibəsindən tutmuş enerji və nəqliyyat layihələrinə qədər.
Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan son çıxışlarından birində demişdi: “Azərbaycan təkcə bizim müttəfiqimiz deyil, həm də qardaşımızdır. Onun uğurları bizim uğurlarımızdır. Biz birlikdə regionun gələcəyini qururuq”. Bu sözlər Ankaranın konkret fəaliyyətlərində, o cümlədən Azərbaycanın maraqlarını beynəlxalq strukturlarda lobbiçilik etməsində öz təsdiqini tapır.
D-8 təşkilatı 1997-ci ildə Türkiyənin, xüsusən də o dövrdəki baş nazir Nəcmettin Ərbakanın təşəbbüsü ilə yaradılıb. Təşkilata əsasən müsəlman əhalinin üstünlük təşkil etdiyi səkkiz ölkə daxil olub: Banqladeş, Misir, İndoneziya, İran, Malayziya, Nigeriya, Pakistan və Türkiyə. Bu ölkələri iqtisadi müstəqilliyə nail olmaq, qlobal iqtisadiyyatda rolunu gücləndirmək və Qərb ölkələrinin yaratdığı maneələri dəf etmək məqsədi birləşdirir.
D-8-in əsas məqsədləri üzv ölkələr arasında ticarət həcmlərinin artırılması, sənaye və texnoloji əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsi, ticarət və investisiya maneələrinin aradan qaldırılması və davamlı inkişafın təşviqidir.
D-8 üzv ölkələrə xarici asılılıqdan daha çox daxili potensiala əsaslanan dayanıqlı iqtisadi sistem qurmaq məqsədini qarşısına qoymuş platforma kimi özünü təqdim edib.
26 illik mövcudluğu ərzində D-8 mühim nailiyyətlər əldə edib. Məsələn, üzv ölkələr arasında daxili ticarət dövriyyəsi 1997-ci ildəki 15 milyard dollardan 2022-ci ildə 100 milyard dolları keçib. D-8 ölkələrinin dünya iqtisadiyyatına töhfəsi, xüsusilə istehsal, kənd təsərrüfatı, enerji və nəqliyyat sahələrində artıb.
Bununla belə, təşkilatın inkişaf yolu asan olmayıb. Əsas problemlər bunlardır:
- Geosiyasi münaqişələr. Üzv ölkələrin əksəriyyəti regional münaqişələrə cəlb olunub. Məsələn, İran ilə bəzi sünni dövlətlər arasındakı gərginlik D-8 daxilində əməkdaşlıq dinamikasına təsir edir.
- İqtisadi qeyri-bərabərlik. Üzv ölkələrin iqtisadi inkişaf səviyyəsi arasında böyük fərqlər mövcuddur. Məsələn, Türkiyə və Malayziya daha inkişaf etmiş sənayeyə sahibdirsə, Banqladeş və Nigeriya daha çox kənd təsərrüfatı və xammal resurslarından asılıdır.
- Koordinasiya çatışmazlığı. D-8 bəzən fəaliyyətləri səmərəli şəkildə əlaqələndirə bilmir ki, bu da birgə layihələrin həyata keçirilməsində gecikmələrə səbəb olur.
Həmçinin, D-8 yalnız iqtisadi ittifaqdan daha çoxunu təmsil edir. Bu, G7 və ya G20 kimi Qərb iqtisadi strukturlarının üstünlüyünə alternativ olaraq inkişaf etməkdə olan ölkələrin qlobal proseslərdə fəal iştirakını təmin edən platformadır.
D-8 ölkələrində təxminən 1,1 milyard insan yaşayır ki, bu da dünya əhalisinin 15%-ni təşkil edir. Onların ümumi ÜDM-i 4 trilyon dollardan çoxdur. Bu ölkələr neft, qaz, faydalı qazıntılar kimi böyük təbii resurslara və inkişaf etmiş aqrar bazaya sahibdirlər.
Məsələn:
- İran - dünyanın ən böyük neft və qaz ehtiyatlarından birinə sahibdir.
- İndoneziya - palma yağı istehsalında liderdir.
- Malayziya - elektronika və rezin istehsalında dünya lideridir.
- Nigeriya - neft çıxarılmasına əsaslanan, Afrikanın ən böyük iqtisadiyyatıdır.
D-8 ölkələrinin əməkdaşlıq etdiyi əsas sahələr bunlardır:
- Enerji. Üzv ölkələr arasında enerji dəhlizlərinin yaradılması və Qərb tədarükçülərindən asılılığın azaldılması.
- Kənd təsərrüfatı. Qida təhlükəsizliyinin təmin edilməsi üçün birgə proqramlar. Məsələn, Malayziya və İndoneziya az inkişaf etmiş üzv ölkələrə texnologiyalarını bölüşür.
- Nəqliyyat və logistika. Ticarət marşrutlarının möhkəmləndirilməsi, o cümlədən İndoneziya və Misirdə liman infrastrukturunun inkişafı layihələri.
- Texnologiya. İnnovasiya mərkəzlərinin yaradılması. Türkiyə və Malayziya artıq İT və yüksək texnologiyalar sahəsində əməkdaşlığa başlayıb.
... Türkiyə D-8-in “hərəkətverici qüvvəsi” olaraq qalır. Avropa və Asiyanın qovşağında yerləşən Ankara, D-8-i İslam dünyasında iqtisadi və siyasi mövqeyini gücləndirmək üçün bir imkan kimi görür.
Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan bir neçə dəfə vurğulayıb ki, D-8 qlobal arenada oyun qaydalarını dəyişdirən bir platformaya çevrilməlidir: “Biz dəyişikliklər dövründə yaşayırıq. D-8 yalnız iqtisadi cəmiyyət deyil, qlobal səhnədə oyun qaydalarını dəyişmək üçün bir platformadır”.
Azərbaycanın D-8-ə inteqrasiyası təşkilat üçün yeni perspektivlər açır. Strateji mövqeyə və zəngin resurslara malik olan bu ölkə Mərkəzi Asiya ilə Yaxın Şərq arasında bağlayıcı halqa rolunu oynaya bilər. Azərbaycan artıq Avropaya təbii qaz tədarük edərək, əsas enerji oyunçusu kimi özünü təsdiqləyib. Onun D-8-də üzvlüyü təkcə iştirakçıların enerji təhlükəsizliyini gücləndirməyəcək, həm də yeni tədarük marşrutlarının yaradılmasına şərait yaradacaq.
Azərbaycanın xarici işlər naziri Ceyhun Bayramov bildirib: “Bizim üçün D-8-də iştirak İslam dünyasının davamlı inkişafına töhfə vermək və qardaş ölkələrlə əməkdaşlığı gücləndirmək üçün bir fürsətdir”.
Bütün bunlarla yanaşı, ekspertlər və analitiklər təşkilatın islahatlara ehtiyacı olduğunu vurğulayırlar. Pakistanlı siyasi analitik Rəhman Xan bildirib: “D-8 daha aktiv və çevik olmalıdır. Bu gün müsəlman dünyası qlobal çağırışlarla üz-üzədir və təşkilat passivlik göstərmək lüksünə sahib deyil”.
İslahat yollarından biri olaraq, birgə layihələrin maliyyələşdirilməsi üçün vahid mexanizmlərin yaradılması təklif edilir. Məsələn, Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankına bənzər maliyyə qurumunun təsis edilməsi bu sahədə böyük irəliləyiş ola bilər.
D-8 təşkilatı İslam dünyasında əməkdaşlığın inkişafı və gücləndirilməsi üçün mühim alət olaraq qalır. Qlobal çağırışlar fonunda onun əhəmiyyəti artır, çünki inkişaf etməkdə olan ölkələr Qərbin maliyyə və siyasi institutlarından asılılıqdan qurtulmağa çalışırlar. Gələcəkdə D-8 təkcə regional təşkilat olmaqla kifayətlənməyib, həm də dünyaya alternativ inkişaf yolları təqdim edən qlobal oyunçuya çevrilə bilər.
D-8-in tarixi hələ yeni başlayır və hər yeni fəsil daha ədalətli və bərabərhüquqlu dünya nizamının qurulmasına doğru atılan bir addımdır.
19 dekabr tarixi Azərbaycanın D-8-ə üzvlüyünün ratifikasiyası ilə tarixi bir günə çevrilə bilər. Bu, təkcə iqtisadi inteqrasiya yolunda atılmış addım deyil, həm də bütün dünyaya Azərbaycanın imkanlar ölkəsi olduğuna dair mühim bir siqnaldır. Bu ölkə həm regional, həm də qlobal iqtisadiyyatın inkişafına töhfə verməyə hazırdır.
Xarici işlər naziri Ceyhun Bayramov qeyd edib: “Biz inanırıq ki, bu qərar D-8-in bütün üzv ölkələrinə fayda gətirəcək və əməkdaşlıq üçün yeni üfüqlər açacaq”.
Azərbaycan yeni çağırışlara və imkanlara hazırdır və D-8 onun iddialı planlarını həyata keçirmək üçün platforma olacaq. Bakı təkcə dünya xəritəsindəki mövqeyini gücləndirmir, həm də inamlı və strateji cəhətdən doğru seçilmiş yol ilə uğura nail olma nümunəsi ilə digər ölkələri ruhlandırır.
