Amerika Birləşmiş Ştatları uzun müddətdir ki, dünya maliyyə sisteminin memarı olaraq çıxış edib və bu sistemi dolların gücü üzərində qurub. Amma bu gün bu təməllər çatlayır. Donald Trampın Ağ Evə qayıdışı ilə o, köhnə divarları qorumaq üçün təhdidlər və iqtisadi sanksiyalar vasitəsilə mübarizəyə girişir. Trampın əsas silahı, ABŞ valyutasının üstünlüyünü sual altına qoymağa cəsarət edənlər üçün 100 faizlik gömrük rüsumları ilə hədələməkdir.
2024-cü il noyabrın 30-da Tramp X (keçmiş Twitter) sosial şəbəkəsində belə bir açıqlama verdi: “BRICS ölkələrinin dollardan uzaqlaşdığını izləyirik, biz isə sadəcə susuruq”. Onun bu sözləri, Kazanda keçirilmiş BRICS sammitindən sonra həyəcan siqnalı kimi səsləndi. Sammitdə 36 ölkənin və altı beynəlxalq təşkilatın nümayəndələri alternativ maliyyə sisteminin yaradılması ilə bağlı planları müzakirə etdilər. Bu planlar yalnız dollara deyil, həm də Qərbin təmsil etdiyi bütün dəyərlərə meydan oxuyur.
BRICS sadəcə bir qısaltma deyil; bu, qlobal iqtisadi müharibədə yeni cəbhədir. Son 16 ildə bu ölkələr, inkişaf etməkdə olan iqtisadiyyatlara dollar tələsindən çıxış yolu təklif edərək, Qərbin institutlarına alternativ olaraq öz strukturlarını yaradıblar. Hazırda BRICS ölkələri dünya ÜDM-nin 35 faizini PPP-yə (alış gücü paritetinə) görə təmsil edir, halbuki "Yeddilik" (G7) bu göstəricidə 30 faiz səviyyəsində dayanıb. Köhnə nizamın əzəməti, "anti-Qərb blokunun" artan gücü qarşısında sönür.
Donald Tramp həmişə ultimatum dili ilə danışıb. Viskonsində verdiyi bəyanat dünya elitaları üçün siqnal oldu: “Dollardan uzaqlaşırsınızsa, ABŞ-la ticarət etməyəcəksiniz”. Bu xəbərdarlıq yalnız iqtisadi siyasət deyil, həm də hər tərəfdən hücuma məruz qalan dollar imperiyasının son müdafiə xətti kimi görünür.
Lakin, gömrük rüsumları təhdidi dolları xilas edə bilərmi? Bir çox dünya lideri, o cümlədən Vladimir Putin, iddia edir ki, ABŞ öz valyutasını sanksiya silahına çevirməklə onu zəiflətdi. BRICS-in cavab addımı kapriz deyil, Vaşinqtonun sərt siyasətinə qarşı məntiqli bir reaksiya idi. Tramp şüarların ustası ola bilər, lakin artıq başlayan qasırğaları dayandıraraq dünyanı dollar çətiri altında saxlaya biləcəkmi?
BRICS: alternativ, yoxsa inqilab?
2001-ci ildə Cim O'Nil "BRICS" terminini yaratdığı zaman bu ölkələrin Qərbə qarşı belə sürətlə meydan oxuyacağı heç ağlına gəlməzdi. Bu gün BRICS təkcə bir koalisiya deyil, bütöv bir müqavimət infrastrukturudur. Yeni İnkişaf Bankı, Asiya İnfrastruktur İnvestisiyaları Bankı, Şərti Valyuta Ehtiyatları Fondu – bunlar sadəcə iqtisadi vasitələr deyil, Beynəlxalq Valyuta Fondu və Dünya Bankına yönəlmiş nizələrdir.
BRICS dünya əhalisinin yarısını birləşdirərək, Qərbə daxil olmayan ölkələrə əvvəllər mümkünsüz görünən alternativ təklif edir. Burada hər şey var: maliyyə sistemindən tutmuş diplomatik ittifaqlara qədər. Hər yeni institut köhnə və yeni dünya arasında qalxan bir kərpicdir.
Abramo Orqanski hakimiyyətin dəyişməsi nəzəriyyəsini təsvir edərək xəbərdar edirdi: yüksələn güc üstünlük təşkil edən dövləti təhdid etdikdə, sistematik qarşıdurma qaçılmaz olur. Əslində, BRICS bu nəzəriyyənin canlı təcəssümünə çevrildi. Rusiya və Çin sanki iki general kimi digər iştirakçıların səylərini koordinasiya edir, coğrafiyalarından, əhalilərindən və iqtisadi çəkilərindən istifadə edərək "Yeddilik"in gücünü sarsıdır.
Saori Katada, Sintiya Roberts və Lesli Armiyonun qlobal revizionizm ideologiyası haqqında yazdıqları artıq reallığa çevrilib. Bu ölkələr qaydaları yenidən yazmaq, onların maraqlarını əks etdirən yeni institutlar yaratmaq istəyirlər.
Debora Larson və Aleksey Şevçenkonun "Status Arxasınca" kitabı, Rusiyanın və Çinin motivasiyasını sosial psixologiya prizmasından izah edir. Onlar sadəcə bərabərlik istəmir; öz güclərinin və statuslarının tanınmasını tələb edirlər. Hər yeni addım – istər bank yaradılması, istərsə də diplomatik təşəbbüs – onların "Biz buradayıq və əhəmiyyətliyik" bəyanatıdır.
Tramp Ağ Evə qayıdıb, BRICS isə öz mövqelərini gücləndirməkdə davam edir. Yeni ABŞ Prezidenti körpülər quracaq, yoxsa yeni divarlar inşa edəcək? Tarix bunu göstərəcək. Lakin bir şey aydındır: dolların alternativsiz olduğu dünya keçmişdə qalır. Üfüqdə çoxqütblülük görünür və XXI əsrin əsas çağırışı məhz bu ola bilər.
Beynəlxalq arenada yeni qüvvələr meydana çıxdıqda, bəziləri bunu gələcək dəyişikliklərin əlaməti, digərləri isə sabitliyə təhlükə kimi görür. Bu iddialı inkişaf etməkdə olan iqtisadiyyatlar klubu yeni tərəfdarları cəlb etməyə davam edir, lakin onun birliyə gedən yolu tikanlıdır. Əleyhdarları blokdakı çatlara işarə edir ki, bu da onun yeni dünya nizamının dayağı deyil, kart evinə bənzəməsinə səbəb ola bilər.
BRICS-in Qərbin qlobal maliyyə sistemindəki üstünlüyünü əvəz edə biləcəyi ilə bağlı şübhələr iqtisadçı professor Barri Eyxenqrinin fikirlərində geniş şəkildə əks olunub. Çin iqtisadi baxımdan böyük gücə malik olsa da, yuan qlobal ticarət hesablaşmalarında hələ də kiçik bir paya sahibdir – cəmi 6 faizdən az. ABŞ-ın klirinq palataları isə öz çinli rəqibləri ilə müqayisədə onlarla dəfə çox əməliyyat həyata keçirirlər. Pekinin valyutaya inam yaratmaq üçün tələb olunan şəffaflıq və məlumat təhlükəsizliyini təmin etmək qabiliyyəti ciddi suallar doğurur.
BRICS-in təklif etdiyi maliyyə alternativi hələlik reallıqdan çox xəyalı xatırladır. Bu xəyal isə ABŞ-ın qlobal ticarət qaydalarını hələ də diktə edən iqtisadi hegemoniyasına çırpılaraq parçalanır.
Geosiyasi Pandora qutusu
Blokun üzvləri arasındakı daxili ziddiyyətlər skeptiklər üçün daha bir əsas arqumentdir. Çin və Hindistan – böyük əhali və iqtisadi potensiala malik iki nəhəng – 2020-ci ildə Qalvanda baş verən qanlı toqquşmadan sonra bir-birinə məsafəli yanaşır. 2023-cü ildə rekord hərbi müqavilələr də daxil olmaqla, Hindistanın Vaşinqtonla dərinləşən əməkdaşlığı göstərir ki, o, Çinin ambisiyalarına kor-koranə tabe olmaq niyyətində deyil.
BRICS-ə yeni qoşulan Yaxın Şərq ölkələri, məsələn, Səudiyyə Ərəbistanı, İran və Misir isə öz ziddiyyətli münasibətlərini də bloka gətirir. Yalnız bu yaxınlarda ittifaqa daxil olan Riyad ehtiyatlı mövqe sərgiləyir: Səudiyyə Ərəbistanının xarici işlər naziri Kazanda keçirilən BRICS sammitinə yalnız son gündə qatılıb. Bu, BRICS-in bir çoxları üçün bərabərhüquqlu tərəfdaşların ittifaqından çox ehtiyat variant kimi qəbul edildiyini göstərən bir siqnaldır.
BRICS ölkələri Qərbə aid olmayan dövlətlər kimi bir statusu paylaşsalar da, onların daxili rəqabəti bu bloku tam hüquqlu birliyə çevirmək yolunda aşılmaz maneəyə çevrilə bilər. Çin və Hindistan bir-birinə qarşı etimadsızlığını nümayiş etdirməkdə davam edir. Səudiyyə Ərəbistanı və İran isə barışıq siqnallarına baxmayaraq, regional nüfuz uğrunda rəqabətini dayandırmayıb.
BRICS tez-tez "Yeddilik"in əks modeli kimi təqdim edilir, lakin sonuncudan fərqli olaraq, bu alyansda ortaq ideologiya və aydın koordinasiya formulu çatışmır. Blokun bir çox üzvü, o cümlədən Hindistan, Braziliya və Türkiyə, alyansı daha çox ABŞ-ın təzyiqləri fonunda öz mövqelərini gücləndirmək üçün bir vasitə kimi görür, nəinki strateji tərəfdaşlıq platforması.
Donald Trampın Ağ Evə qayıdışı BRICS üçün həm çağırış, həm də fürsət ola bilər. Onun dedollarizasiya ilə bağlı sərt ritorikası və rüsumlarla bağlı təhdidləri alyans üzvlərini səylərini daha sıx koordinasiya etməyə təşviq edə bilər. Bununla belə, tarix göstərir ki, xarici təzyiq həmişə daxili birliyə səbəb olmur.
Skeptiklər qeyd edirlər ki, Tramp alyansı gücləndirməkdən daha çox, onun daxilindəki gərginlikləri artırmağa meyllidir. BRICS hələ də hər bir üzvün ümumi qaydalara deyil, öz maraqlarına əsasən fəaliyyət göstərdiyi bir klub olaraq qalır.
BRICS təkcə iqtisadi alyans deyil; o, çoxqütblü bir dünya qurmaq imkanını sınaqdan keçirən bir platformadır. Onun uğuru, üzvlərinin daxili ziddiyyətləri dəf edə bilməsindən və ümumi strategiya formalaşdırmasından asılıdır. Bu yolun hələlik başa çatmasından çox uzaq olduğu görünür.
Skeptiklər BRICS-i "kağızdan pələng" adlandırır, lakin düzgün rəngləndirildiyi təqdirdə, hətta kağızdan olan pələng də dəyişikliklərin simvoluna çevrilə bilər. Alyans öz daxili qarşıdurmalarını aşa biləcək və yeni dünya nizamını müəyyən edən gücə çevriləcəkmi? Yoxsa, iştirakçılarının şəxsi maraqları ilə idarə olunan parçalanmış bir klub olaraq qalacaqmı? Bu suala cavab vaxtdan və liderlərinin çağırışları fürsətə çevirmək qabiliyyətindən asılıdır.(Bakunetwork)
