2025-ci ilin yazı təkcə təbiətin yenilənməsi ilə yox, həm də müdafiə analitikasında az qala kəşfiyyat filmlərinə bənzər gərginliklə yadda qalır. Müharibələr, sanksiyalar və diplomatik gedişlər fonunda, ictimaiyyətin gözündən yayınan, amma strateji çəkisi çox ağır olan bir xəbər yavaş-yavaş hərbi dairələrin gündəminə daxil oldu: Azərbaycan JF-17 Thunder Block III qırıcı təyyarələrinin sifarişini ikiqat artırmağa hazırlaşır. Yəni əvvəllər planlaşdırılan 16 ədəd yox, artıq 40 ədəd.
İlk baxışda bu, sadəcə bir sifariş artımı kimi görünə bilər. Amma reallıqda bu, son 20 ildə Azərbaycanın həyata keçirdiyi ən iri hava qüvvələri alımı ola bilər. Və ən mühümü - bu alış ənənəvi tərəfdaşlar sayılan Rusiya, Türkiyə və İsrailin kənarında baş tutur. Demək, məsələ təkcə texniki güclənmədən getmir. Burada söhbət Azərbaycanın təhlükəsizlik memarlığında yeni mərhələyə keçidindən gedir.
Rəsmi Bakı susur. Nə təsdiq, nə təkzib var. Amma bu susqunluq özü bir çox şeyi deyir. Pakistan zavodlarında yeni partiya JF-17-lərin sertifikatlaşması, eyni vaxtda Azərbaycanın Hərbi Hava Qüvvələrinin Çin və Pakistan istehsalçıları ilə təmaslarını artırması bu fonu tamamlayır. Susqunluq bəzən ən dəqiq mesaj olur. Xüsusən də söhbət müdafiədən gedirsə.
Hekayə 2024-cü ilin fevralında başlamışdı. Azərbaycan o vaxt 16 ədəd JF-17 üçün müqavilə imzaladı. Cəmi səkkiz ay sonra ilk təyyarələr Kürdəmir ətrafında görünməyə başladı. Söhbət 1,6 milyard dollarlıq sövdələşmədən gedirdi. Əvvəl bu, sadəcə köhnəlmiş MiQ-29 və Su-25-lərin fonunda ehtiyatlı bir güclənmə kimi görünürdü. Amma artıq bir il sonra vəziyyət dəyişib: 24 yeni təyyarədən danışılır. Qiymət - təxminən 4,2 milyard dollar.
Bu cür həcmlər təsadüfən alınmır. Bu, Baş Qərargah səviyyəsində bişən, müttəfiqlərlə razılaşdırılan, strateji hesablamalarla yönləndirilən qərardır. Rəsmi açıqlama yoxdur. Amma Azərbaycanın müdafiə məsələlərindəki ənənəsi də budur: nə qədər az danışsan, bir o qədər irəli gedə bilirsən.
JF-17 - bu günün “vitrin” texnologiyası deyil, məsələn, F-35 kimi deyil. O, Çin mühəndisliyinin və Pakistan hərbi düşüncəsinin məhsuludur. Bu təyyarə Qərbə və ya Rusiyaya texniki və siyasi cəhətdən bağlı olmaq istəməyənlər üçündür. Bahalı platformaları almaq imkanına malik olmayanlar üçün nəzərdə tutulub. “Stealth” texnologiyası yoxdur, amma müasir KLJ-7A radar sistemi var, uzaqmənzilli PL-15 raketləri var, üstəlik, Türkiyənin Gökdoğan və Bozdoğan raketləri ilə uyğunluq da mövcuddur. Ən böyük üstünlüyü isə qiymət və müstəqillikdir.
Azərbaycan məhz belə sistemlər axtarırdı. Şou yox, işləyən texnika. 2020-ci ildən sonra Bakı bir şeyi yaxşı dərk etdi: müharibəni tank sayı yox, dəqiq zərbələr və manevr sürəti udur. Və bu baxımdan JF-17 bir çox “nəhəng” texnikadan daha faydalıdır.
Pakistan və Türkiyə Azərbaycanın strateji müttəfiqləridir. Çin isə artıq Cənubi Qafqazda inadla yer axtaran aktora çevrilib. Bakı–İslamabad–Pekin üçbucağında yüksək səslə bəyanatlar səslənmir, amma maraqlar çox aydındır. Çin - bazar və təsir qazanır. Pakistan - ixrac və texnoloji nüfuz əldə edir. Azərbaycan isə - hava məkanında azadlıq və Qərbin silah diktəsindən çıxış əldə edir.
Amma əsas detal məhz müqavilənin məbləğində gizlidir. 4,2 milyard dollar - bu rəqəm 24 təyyarənin qiymətindən artıqdır, hətta silah və modernizasiya ilə birlikdə. Bu o deməkdir ki, müqaviləyə çox güman ki, raketlər, təlim kompleksləri, pilot hazırlığı və infrastruktur elementləri də daxildir. Sadə alış deyil, artıq bu - sistemli keçiddir.
Silah alışı heç vaxt sakit ötüşmür. Xüsusən də Çin istehsalıdırsa. Məsələn, 2025-ci ilin mayında JF-17-nin Pəncabda guya S-400 sistemini vurması barədə xəbərlər yayılmışdı. Amma bu, çox ehtimal ki, informasiya atışıdır. Hindistan dərhal təkzib etdi, heç bir peyk görüntüsü faktı təsdiqləmədi.
Amma belə söz-söhbətlər də “valyutadır”. Platformanın reputasiyasını formalaşdırır. Çin üçün bu vacibdir. JF-17 - Pekinin Rusiya silahlarını ikinci dərəcəli bazarlardan sıxışdırmağa başladığı tramplindir. Azərbaycan - hələ başlanğıcdır.
Tejas yoxsa JF-17? Azərbaycan niyə ambisiyaya yox, döyüş təcrübəsinə üstünlük verdi...
Hindistanın HAL Tejas yüngül qırıcı layihəsi - öz-özlüyündə bir dərsdir. Bu layihə göstərir ki, müdafiə sənayesində siyasi ambisiya ilə real döyüş qabiliyyəti arasında uçurum çox vaxt institusional xaos, texnoloji çatışmazlıqlar və siyasətə qurban gedən texnika ilə ölçülür. Dörd onillik ərzində formalaşdırılan Tejas bu günə qədər nə eksportun fəxri, nə də döyüş meydanlarının qəhrəmanı ola bildi. Statistika təkcə soyuq rəqəmlərdən ibarət deyil - o, sistemli problemlərin bərabəridir.
Bu kontekstdə Azərbaycanın JF-17 Thunder Block III platformasına yönəlməsi - rasional və praktik seçimdir. Bakı emosiyalarla yox, təcrübə ilə, gerçək hərbi ehtiyaclarla qərar verir. JF-17 - artıq döyüş görmüş, texniki bazası oturuşmuş, siyasi cəhətdən elastik və istismar baxımından əlverişli bir təyyarədir. Tejas isə hələ də test rejimindədir - həm texniki, həm siyasi mənada.
Gəlin iki təyyarəni real hərbi və siyasi göstəricilər üzrə müqayisə edək, broşuralarla yox, faktlarla danışaq.
Tejas: böyük hədəflər, gecikən reallıqlar
Tejas layihəsi 1983-cü ildə Hindistanın LCA (Light Combat Aircraft) proqramı çərçivəsində anons edildi. Məqsəd - köhnəlmiş MiQ-21-lərin yerini tutacaq, tam yerli, yüngül çoxməqsədli qırıcı yaratmaq idi. 1990-cı ildə ilk uçuş, 2000-ci illərdə isə silahlanmaya daxil olacağı gözlənilirdi. Amma…
İlk prototip yalnız 2001-ci ildə havaya qalxdı. Seriya istehsalı 2016-cı ildə başladı. 2023-cü ilə qədər Hindistan Hərbi Hava Qüvvələri 123 sifarişdən cəmi 32 təyyarə aldı. Ən pisi isə - bu təyyarələrin hazır vəziyyətdə olma faizi (availability rate) daim 50–60% arasında dəyişir. NATO standartında bu göstərici 80%-dən aşağı olmamalıdır.
2020-ci il tarixli Hindistan Hesablama Palatasının (CAG) hesabatına görə, Tejas-da 53 kritik texniki nasazlıq aşkarlanıb: yanacaq sistemində problemlər, səmərəsiz paraşütlər, şassi qızması, displeylərin sıradan çıxması, zəif radar səmərəliliyi və s. 2024-cü ilə qədər belə, döyüş radarı hələ də NATO standartlarına uyğunlaşdırıla bilməyib. İstifadə olunan İsrail istehsalı EL/M-2032 radarı daha çox yüngül platformalar üçün nəzərdə tutulub.
Ən çox təbliğ olunan “milli istehsal” tezisi də formal xarakter daşıyır: Tejas təyyarəsinin 60%-dən çox komponenti xaricdən gəlir. Mühərrik - ABŞ-dan (GE F404), naviqasiya - Fransadan, HUD-displey - İsraildən, şassi - Böyük Britaniyadan. Bu isə hər hansı ixrac planı zamanı Hindistanı ciddi lisenziya və geosiyasi məhdudiyyətlərə tabe edir.
JF-17: döyüşdən gələn təyyarə
JF-17 layihəsi 1990-cı illərin sonlarında Çin və Pakistanın ortaq təşəbbüsü ilə başladı. İlk uçuş - 2003-cü il, ilk seriya istehsalı - 2007-ci ildə. 2025-ci ilə qədər artıq 160-dan çox təyyarə istehsal olunub. 145-i Pakistanın istifadəsindədir, 16 ədədi Myanmaya, 3-ü Nigerə verilib. Digər ölkələrlə - İraq, Malayziya, Argentina, Zambiya və Serbiya ilə danışıqlar aparılır.
JF-17-nin əsas üstünlüyü - döyüş təcrübəsidir. 2019-cu ildə Kəşmir üzərindəki “Swift Retort” əməliyyatı zamanı bu təyyarələr Hindistanın MiQ-21 Bison təyyarəsinə qarşı istifadə olundu. Rəsmi Dehli bunu rədd etsə də, İslamabad JF-17-nin əməliyyatda iştirak etdiyini təsdiqlədi.
2025-ci ilin mayında isə Çin dövlət agentliyi “Xinhua” JF-17-nin təlim zamanı S-400 sisteminin simulyasiyalı məhvini həyata keçirdiyini yazdı. Rəsmi təsdiq olmasa da, bu cür xəbərlər Çin istehsallı texnikanın imicini formalaşdırır və “rəqibləri sıxışdırmaq” kampaniyasının bir hissəsinə çevrilir.
Qiymət və imkan: kimin təyyarəsi “uçur”?
Bir ədəd JF-17 Block III təyyarəsinin qiyməti - 25–30 milyon dollar arasında dəyişir. Paketə AFAR radar (KLJ-7A), başlıqla idarə olunan nişangah sistemləri, PL-15E (160+ km) və PL-10 raketləri, eləcə də Türkiyənin Gökdoğan və Bozdoğan raketləri daxildir. Avionika isə açıq arxitektura əsaslıdır - bu da onu çevik və uyğunlaşdırıla bilən edir.
Tejas isə həm döyüş yükündə (3.5 ton vs 4.2 ton), həm də qiymətdə geridədir. Tejas Mk1A üçün ixrac qiyməti 42–47 milyon dollar arasında dəyişir. Bu, həm yüksək istehsal xərcləri, həm də aşağı lokallaşdırma səviyyəsi ilə bağlıdır. Üstəlik, bu təyyarənin istismarı üçün xüsusi infrastruktur - idarəetmə terminalları, simulyatorlar və təlim bazaları lazımdır. Və bu baza hələ Hindistanın özündə belə tam qurulmayıb.
Bazarın reaksiyası
SIPRI-nin 2023-cü il məlumatlarına əsasən:
- Tejas hələ bir dənə də olsun ixrac müqaviləsi bağlamayıb
- JF-17 artıq 3 ölkəyə ixrac olunub, daha 5 ölkə ilə danışıqlar aparılır
- JF-17 6 beynəlxalq təlimdə iştirak edir - o cümlədən, 2025-ci ildə Səudiyyə Ərəbistanında keçirilən “Spears of Victory” təlimində F-15, Rafale və Eurofighter-lə birlikdə
Azərbaycanın qərarı: gələcəyi gözləmək yox, hazır olana keçmək
Azərbaycan hər iki platformanı operativ ehtiyacları prizmasından analiz edib. Axtarılan xüsusiyyətlər - yüksək manevr qabiliyyəti, siyasi müstəqillik, Türkiyə sistemləri ilə uyğunluq, 1200 km-ə qədər döyüş radiusu, daimi texniki dəstək və ehtiyat hissələrinin əlçatanlığı. Tejas isə bunların heç birini real mənada təqdim etmir.
JF-17, kompromislərinə baxmayaraq, artıq uçur, döyüşür və pilot yetişdirir. Tejas isə hələ də Hindistanın özündə eksperimental mərhələdən keçə bilmir.
Azərbaycan gələcəyə yox, bu günə yatırım etdi. Cənubi Qafqazda təhlükələr hipotezlərlə ölçülmür - burada hər şey real ssenarilərlə yazılır. Və bu ssenaridə Bakı seçim etmədi, zərurətə cavab verdi.
Bakı niyə susur: hərbi-diplomatik səssizlik və onun strateji məntiqi
Azərbaycan - canlı efirdə milyardlarla dollar dəyərində silah müqavilələri elan edən ölkə deyil. Xüsusilə də əgər söhbət Cənubi Qafqazda güc balansını dəyişdirə, Türkiyə, Rusiya, Çin, Pakistan, İsrail, hətta İran kimi oyunçular arasında rəqabətin ritmini pozacaq qədər geosiyasi çəkili razılaşmadan gedirsə. Bu səssizlik nə zəiflikdir, nə təsadüf, nə də texniki bürokratiya. Bu - məqsədli siyasi davranışdır. Və səbəblər kifayət qədər aydındır.
Pakistan və Çinlə 40 ədəd JF-17 Block III təyyarəsinin alınmasına dair mümkün müqavilə təkcə silah bazarında ticarət deyil. Bu, təhlükəsizlik arxitekturasının dəyişməsi deməkdir. Belə sövdələşmələr yalnız bütün hüquqi, siyasi və regional nəticələr ölçülüb-biçildikdən sonra açıqlanır. Hələ imza qurumamış heç kim rəsmi açıqlama vermir - bu, Bakının artıq sınanmış yoludur.
2020-ci ilin müharibə təcrübəsi göstərdi: Bayraktarlar, İsrail pilotsuz aparatları və hədəfə dəqiq zərbələr fonunda informasiya səssizliyi Azərbaycanın üstünlüyü oldu. Hərbi əməliyyatın heç bir əsas komponenti öncədən rəsmi şəkildə təsdiqlənməmişdi. JF-17-lə bağlı situasiya da bu strategiyanın davamıdır: təyyarələr aerodromda peyda olmadan heç kim rəsmi danışmayacaq.
$4,2 milyardlıq ehtimal edilən müqavilələr təkcə platformanı deyil, bütöv bir sistemin qurulmasını əhatə edir: sursat, təlim, texniki xidmət, simulyatorlar, infrastruktur yeniləmələri, pilot hazırlığı və kompleks logistika.
Əgər Bakı bu müqaviləni rəsmi şəkildə açıqlasa, bu nə demək olar?
— Azərbaycanın hərbi potensialında ciddi artımın rəsmiləşməsi - xüsusilə Ermənistanla sülh hələ kağız üzərindədirsə;
— İrəvanda panikanın və Qərbin Azərbaycana təzyiq səviyyəsinin artması;
— və ən həssası - Rusiyanın narahatlığı. Moskva regionda Çin hərbi texnologiyalarının möhkəmlənməsini öz nüfuzuna təhdid hesab edir.
Bakı bu ssenaridən qaçır. O, “sızmaların” yaratdığı yan effektlərlə işləməyi üstün tutur. Ekspert təhlilləri, mediada dolaşan şayiələr, Telegram-analitika və anonim “məlumatlı mənbələr” - cəmiyyətin məlumatı tədricən “həzm etməsi” üçün fon yaradır. Amma məsuliyyəti heç bir rəsmi struktur daşımır. Bu da diplomatik manevr imkanlarını qoruyur.
Pretsedentlər: Bakı daha əvvəl necə davranıb?
— 2008–2011-ci illərdə Azərbaycan İsraildən 60 ədəd pilotsuz uçuş aparatı (Heron, Searcher, Orbiter, Skylark) almışdı, amma rəsmi təsdiq ancaq 3 ildən sonra gəldi;
— “Iron Dome” sisteminin alınması ilə bağlı danışıqlar 2022-ci ildən gedir, amma indiyədək nə Bakı, nə Təl-Əviv bunu təsdiqləyib - baxmayaraq ki, Haaretz-dən tutmuş Times of Israel-ə qədər hamı bu haqda yazıb;
— 2020-ci ildə Bayraktar TB2-lərlə bağlı müqavilə də yalnız döyüş zamanı - ilk zərbələrin videoları yayılandan sonra gündəmə gəldi. Ona qədər - tam səssizlik.
Yəni, əgər doğrudan da Pakistan və Çinlə JF-17 müqaviləsi imzalanıbsa, susqunluq sadəcə fasilə deyil - strategiyanın bir hissəsidir.
Əgər bir JF-17 təyyarəsinin qiyməti 25–30 milyon dollar civarındadırsa, 40 təyyarə maksimum 1,2 milyarda başa gəlir. Qalan məbləğ haradandır?
— Təxminən 800 milyon dollar: təlimlər, baza modernizasiyası, komanda məntəqələri, mobil radar sistemləri, rabitə və idarəetmə şəbəkələri;
— 1,5 milyard dollar: silah kompleksi - PL-15 raketləri, Gökdoğan, lazerlə idarə olunan bombalar, “hava-yer” və “hava-gəmi” raketləri və s.;
— 500 milyon dollar: texniki xidmət, ehtiyat hissələri, bəzi detalların lokallaşdırılmış istehsalı və Pakistanla birgə texniki xidmət mərkəzinin yaradılması ehtimalı;
— 200 milyon dollar: siyasi “bonuslar” - məsələn, NORINCO ilə hava hücumundan müdafiə və ya Wing Loong II kimi dronlar sahəsində əməkdaşlıq.
Bu artıq adi müqavilə deyil - bu, çoxsəviyyəli hərbi-diplomatik proqramdır. Və belə proqramlarda səssizlik - ticarətin, planların və manevrlərin qoruyucu sipəridir.
Digər ssenari də var: müqavilə hələ tam imzalanmayıb və danışıqlar davam edir. Bu halda sızmaların qarışıqlığı anlaşılandır. Pakistan istəyir ki, sövdələşmə artıq başa çatmış kimi görünsün - bu, JF-17-nin nüfuzunu artırır və İraq, Nigeriya, Myanma, Argentina kimi alıcıların marağını gücləndirir. Çin üçün isə bu, satış huni (funnel) rolunu oynayır - reklam maşını işə düşür.
Azərbaycan isə bu sızmalardan istifadə edərək, alternativ təchizatçılara - məsələn, İsrailə və ya Fransaya - mesaj verir: “Başqa variantlarımız da var.”
Hətta ehtimal edilə bilər ki, söhbət 40 yeni yox, əlavə 24 təyyarədən gedir - yəni ümumilikdə 40 JF-17. Bu halda 4,2 milyardlıq məbləğ daha real görünür.
Azərbaycanın JF-17 məsələsindəki səssizliyi - istisna yox, qaydadır. Bu - Bakının təhlükəsizlik strategiyasının bir hissəsidir. Cənubi Qafqazda nə qədər az danışsan, bir o qədər çox hərəkət edə bilirsən. Diplomatiya teatr deyil. O, səssizliyin içində yazılan ssenarilərdir. Azərbaycanın səhnəsində isə işıqlar yalnız o zaman yanır ki, nəticə artıq reallıqdır.
JF-17 Azərbaycana nə verir: sükutun qanadlarında dəyişən Cənubi Qafqaz
JF-17 Block III - sadəcə qırıcı təyyarə deyil. Bu, geosiyasi alətdir. Defence Security Asia-nın məlumatına görə, bu platformanın döyüş radiusu 1 200 kilometr, maksimal uçuş hündürlüyü 15 000 metr, KLJ-7A radarı hədəfləri 170 km-ə qədər məsafədə aşkarlaya bilir, PL-15E raketləri isə 160–180 km arası zərbə məsafəsinə malikdir. Sadə dillə desək: bu təyyarə təkcə Azərbaycan səmasını yox, Cənubi Qafqaz və ona bitişik bölgələri də nəzarətdə saxlamağa qadirdir.
Regionun təhlükəsizlik konsepsiyası baxımından JF-17 nələri dəyişir?
– Rusiya istehsalı MiQ-29 və Su-25-lərdən asılılığı azaldır, çünki bu təyyarələrin ehtiyat hissələri və modernizasiyası Ukrayna müharibəsinə və sanksiyalara görə ya ləngiyir, ya da ümumiyyətlə dayandırılıb;
– NATO strukturundan və qərb hərbi logistikasından asılı deyil, yəni texniki xidmət, ehtiyat hissələr və modernizasiya üçün kənar, şərtli təsdiqlərə ehtiyac yoxdur;
– Türkiyə silah sistemləri ilə inteqrasiya olunub - bu da Bayraktar Akıncı, TAI Anka, Roketsan raketləri ilə sinxron döyüş əməliyyatları aparmağa şərait yaradır.
Bakı bu barədə danışmır. Amma göstərir. Pakistan və Çinlə JF-17 ilə bağlı mümkün müqavilə - sadəcə alış deyil, yeni bir mərhələnin başlanğıcıdır. Bu, hərbi muxtariyyət strategiyası, geosiyasi yenidən tarazlama və texnoloji diversifikasiya yoludur. Cənubi Qafqaz artıq sadə tampon zona deyil - o, yüksək texnologiyalı təhlükəsizlik laboratoriyasına çevrilir. Və bu laboratoriyada sükut - həm də silahdır.
Əgər yeni təyyarələr doğrudan da Azərbaycana gəlməkdədirsə - biz bunu rəsmi bəyanatlardan yox, uçuş-enmə zolağında təkərlərin səsi ilə öyrənəcəyik.
JF-17 - texnologiya möcüzəsi deyil, reklam nişanı da deyil. O, göstəricidir. Sakit, soyuqqanlı və rasional. O, göstərir ki, postsovet məkanında hərbi satınalmaların məntiqi dəyişib. Əgər dünənə qədər burada siyasi loyalıq, “keçmiş təchizatçılara sədaqət” və diplomatik zəncirlər dominant idisə, bu gün hər şey qiymət, sürət, texniki dəstək və siyasətdən azadlıqla ölçülür.
Azərbaycan üçün bu təyyarə sadəcə radar və raketlərlə təchiz olunmuş platforma deyil. Bu - beynəlxalq müdafiə asılılıqlarından çıxış biletidir, asimmetrik təhlükəsizlik arxitekturasının mühüm daşlarından biridir. JF-17, hətta heç bir rəsmi bəyanat olmadan belə, artıq işləyir: qonşu qərargahlarda qərarların qəbulunu dəyişir, regional planlaşdırma xəritələrini yenidən cızır, koalisiyalar strukturunda yerini alır.
Bu mənzərədə təkcə təyyarəni kim verdiyi deyil, onu kim vermədiyi də maraqlıdır. Məsələn, Hindistanın Tejas platformasının beynəlxalq bazarda uğur qazanmaması, hətta regional tərəfdaşların belə maraq göstərməməsi - bir ölkənin nə qədər istəsə də, öz hərbi texnologiyasını “beynəlxalq oyunçuya” çevirə bilmədiyini sübut edir. Burada təkcə texniki göstəricilər deyil, etibar, davamlı dəstək və reputasiya da əsas rol oynayır.
Bu müqavilə - imzalanıb ya yox - artıq öz funksiyasını yerinə yetirib. Geosiyasi maraq xətlərini yenidən çəkib. Hansı ölkələr köhnə sabitlik formuluna yox, yeni güc balansına sərmayə qoymağa hazırdır - bunu göstərib.
Cənubi Qafqaz bu gün getdikcə daha az tampon zonaya, daha çox gələcək təhlükəsizlik sistemlərinin sınaq meydanına bənzəyir.
Bu səbəbdən vacib olan - səslənən şüarlar və imza mərasimlərinin fotosu deyil. Vacib olan - hansı təyyarə hansı aerodroma enir, pilotlar kimlərlə təlim keçir, hansı raketlər hansı qanadın altında asılıb.
Qalan hər şey - fon səsidir. Və bəli, fon özü hadisə yaratmır. Amma kontekstin özüdür.(BakuNetwork)
