Suriya bu gün tarix güzgüsünün qarşısında dayanıb və oradakı əks elə dumanlıdır ki, heç kəs sabahı aydın görə bilmir. Onilliklər boyu diktatura, müharibə və xarici maraqlar prizməsindən tanınan bu ölkə indi Yaxın Şərqdə İkinci Dünya müharibəsindən sonrakı rekonstruksiya nümunələrinə bənzər, analoqu olmayan bir siyasi eksperimentə qədəm qoyur.
5 oktyabr artıq salnaməyə düşüb: Bəşər Əsəd rejiminin çökməsindən sonra keçiriləcək ilk parlament seçkiləri. Amma bu sadəcə seçki deyil. Bu, yeni Suriya layihəsinin davamlı olub-olmadığının testidir, burada dövlət anlayışı parçalanmış cəmiyyətin, ərazilərin və kimliklərin qırıq parçalarından yenidən tikilir.
Hazırkı paradoks ondadır ki, keçid prosesi burada azadlıq şüarları ilə yox, soyuq hesablamalarla ölçülür. Müvəqqəti prezident Əhməd əş-Şəraa pafosdan və simvolikadan imtina edərək, idarəetməni güc mərkəzləşməsi üzərində, amma xidmətlərin desentralizasiyası ilə kombinə edib sərt, amma elastik bir model qurmağa çalışır. Bu arxitekturanın açar fiquru isə Türkiyədir – eyni anda təhlükəsizlik, ticarət, logistika və enerji məsələlərini qapada bilən yeganə qonşu.
Bu, sanki canlı damar üzərində aparılan cərrahi əməliyyata bənzəyir – tikişlər qan axan arteriyanın üzərinə atılır. Məqsəd isə xaosu idarəolunan sistemə çevirməkdir. Silahlı dəstələr dövlətin içində əriməlidir, yoxsa onun özünü udacaq. Seçki proseduru da dolayı mexanizmə əsaslanır: prezident deputatların üçdə birini birbaşa təyin edir. Bu, legitimlik və inklüzivlik barədə qızğın debatlara yol açsa da, artıq keçid konstitusiya çərçivəsində rəsmiləşdirilib.
Suriya indi belə bir incə ip üzərində balans tutur: söhbət gözəl vitrin düzəltməkdən yox, ölkəni bir konturda saxlamaqdan gedir. Bu layihə uğur qazanacaq, ya batacaq – nəticə yalnız Dəməşqin yox, bütün regionun gedişatını müəyyən edəcək.
Siyasi çərçivə: Oktyabr seçkilərinin mexanikası və idarə olunan transformasiyanın məntiqi
Yuridiq model sərt və aydındır: 210 mandat. Onların üçdə ikisi çoxpilləli seçici kollegiyaları ilə formalaşır, üçdə biri isə prezidentin sərəncamındadır. Belə dizaynı belə izah edirlər: birbaşa seçkilər açılmamış münaqişə şəraitində və institusional bərpanın müxtəlif sürətlə getdiyi şəraitdə real xalq iradəsini yox, sahə komandirlərini və spoilerləri yenidən istehsal edəcəkdi. Müxaliflər haqlı olaraq deyir ki, qeyri-müəyyən seçki kriteriyaları və prezident imzası ilə gələn “texnokrat kvotası” əslində hədəfli filtr mexanizmidir. Amma tərəfdarları cavab verir: mandat müddəti keçid dövrü ilə məhdudlaşdırılıb, Assambleyanın səlahiyyətləri sıxışdırılıb ki, yekun konstitusiyaya qədər ölkə yenidən dağılmasın. Yəni bu, boş ritorika yox, real praktikadır və artıq rəsmi izahlarla ictimaiyyətə təqdim olunub.
Müharibə irsi: demoqrafiya, təhsil, infrastruktur, iqtisadiyyat
Seçkiyə gedən Suriya demoqrafiyası sındırılmış, sosial göstəriciləri isə hər hansı Maliyyə Nazirliyini “həyəcan siqnalı” çalmağa vadar edəcək qədər kritikdir. BMT hesablamalarına görə, Suriya dünyada ən iri köçürülmə hadisəsi olaraq qalır: yüz minlərlə insan təcili köçürülməyə, milyonlarla insan isə elementar xidmət və müdafiəyə möhtacdır. Təhsil sahəsi isə ən ağır zərbəni alıb: 2,45 milyondan çox uşaq məktəbdən kənarda, 1 milyon risk qrupundadır, 7 mindən çox məktəb binası dağılıb və ya yararsız hala düşüb. Bu, sadəcə faiz göstəriciləri deyil, ölkənin gələcək əmək məhsuldarlığı və inkişaf perspektivlərinin göz önündə əriyib itməsidir.
Bunun üstünə 2023-cü ilin dağıdıcı zəlzələsi əlavə olundu: 5,1 milyard dollarlıq ziyan (döyüşqabağı ÜDM-in 10 faizi). Əsas dağıntılar Hələb və İdlibdə qeydə alındı. Ona görə də şimal dəhlizləri ilə humanitar logistika və təchizat körpülərinin bərpası ikinci dərəcəli məsələ yox, iqtisadiyyatın “oksigen maskası”dır.
Kənd təsərrüfatı da ağrı nöqtəsidir. İki zəif mövsümdən sonra ölkə 2025-ə sərt quraqlıqla girdi: FAO buğda istehsalını cəmi 1,2 milyon ton olaraq dəyərləndirir ki, bu da orta göstəricidən 60 faiz aşağıdır. Yağıntı normadan 50 faiz az olub. Nəticə – idxaldan birbaşa asılılıq və büdcənin müharibə rantı olmadan yaşamağı öyrəndiyi dövrdə ödəniş balansına təzyiq.
Neft-qaz sektoru isə sinir sistemidir. Müharibədən əvvəlki 380–400 min barel/gün istehsal son illərin pik böhranında 30–60 minə düşüb. Struktural problem isə coğrafiyadır: resursların əsas hissəsi mərkəzin nəzarətindən çıxmış şimal-şərqdədir. Ancaq 2025-ci ilin sentyabrında Suriya 14 ildən sonra ilk dəfə Tartuza 600 min barellik partiya yüklədi. Bu, həm simvolik, həm də test idi: iqtisadiyyat xammal rentasını sanksiya tələsinə düşmədən reallaşdıra biləcəkmi?
Türkiyə dayaq lövbəri kimi: təhlükəsizlikdən iqtisadiyyata
Paradoks ondadır ki, illərlə anti-Əsəd düşərgəsini dəstəkləyən Ankara indi Suriyanı region zəncirlərinə geri tikən baş memara çevrilib. Bu yaxınlaşmanın hüquqi bazası təkcə 2025-ci ilin praqmatizmi deyil, həm də köhnə sənədlərdir – 1998-ci ilin PKK-yə qarşı birgə mübarizə barədə Adana sazişi də bu sıraya daxildir. Praktik planda isə söhbət sərhəd məsələlərində ortaq dil, dövlət kənarı silahlı strukturların qadağan edilməsi və yerində taktika üzrə “isti xətt” mexanizminin bərpasından gedir.
İqtisadi vektor artıq rəqəmlərlə danışır. 2010-cu ildə ticarət dövriyyəsi 2,3 milyard dollara çatmışdı, sonra isə 0,5 milyard ətrafına çökdü. İndi isə, normallaşma fonunda, 2025-ci ildə cəmi yeddi ayda dövriyyə 2024-cü ilin illik göstəricisini təkrar etməyə yaxınlaşıb. Paralel olaraq, Qaziantep–Hələb dəmir yolunun bərpası, avtomobil logistikasının və hava uçuşlarının açılması (ilk addımda SunExpress), eləcə də türk şirkətlərinin birbaşa infrastruktur bərpasına cəlbi – hava limanlarından körpülərə qədər – razılaşdırılıb. Bu kağız üzərində qalan planlar deyil: imzalanan memorandumlar artıq təchizat lentlərinə tikilir, BMT-nin humanitar klasterləri isə şimal keçidlərindən real yüklərin hərəkətini qeydə alır.
Ən böyük sıçrayış isə energetikadadır. Türkiyə tranzit qovşağı və sığortacısı rolunda çıxış edir, Azərbaycan isə resurs dayağını təmin edir. İyul–avqust razılaşmalarından sonra Kils dəhlizi ilə Suriyaya qaz tədarükü başladı, ilkin mərhələdə illik hədəf 2 milyard kubmetrdir. Bu, Suriyada təxminən 1,2 QVt gücündə elektrik stansiyalarını işıqlandırmaq və həm məişətdə, həm də sənayedə enerji çatışmazlığını azaltmaq deməkdir. Yəni nadir hallarda rast gəlinən vəziyyətdir ki, geosiyasət və enerji rəqabətdə yox, əməkdaşlıq nöqtəsində kəsişir.
Energetika və xammal: “ürəyi” sanksiya təkrarına düşmədən necə işə salmaq olar
İki məhdudiyyət göz qabağındadır. Birincisi, hasilatın struktur enişi: müharibəqabağı 380–400 min barel/gün əvəzinə indi çox aşağı baza. İkincisi, sanksiya rejimi və təchizatçıların komplayansı. Hakimiyyət dəyişikliyindən sonra ABŞ-ın qismən məhdudiyyətləri yumşaltması və enerji əməliyyatları üçün “yaşıl dəhliz” açması beynəlxalq treydinqin girişini asanlaşdırır, amma şəffaflıq tələblərini aradan qaldırmır. Ona görə də Tartutsa göndərilən Suriyanın nefti sadəcə valyuta axını deyil, həm də intizam testi olacaq: müqavilə reyestri təmiz qalacaqmı, fürsət pəncərəsi qorunacaqmı?
Paralel addım – kənd təsərrüfatına antitsiklik paketdir: toxum və gübrələrin sürətli çatdırılması, suvarmaya subsidiya olunmuş texnika, risklərin sığortası. Bu, üçüncü uğursuz mövsümü önləmək üçün vacibdir. Bu məsələlər artıq humanitar planlara salınıb, amma büdcə və logistika dəhlizlərinə bərkidilməlidir. Burada da Türkiyə ilə sinerji kritikdir: tranzit, servis, bazara çıxış.
Cənub düyünü: “Əs-Suveydə paktı” zəif nöqtəni necə örtə bilər
Cənub cəbhəsi həssas siyasi fizikadır. Əs-Suveydədə etiraz potensialı hələ 2023-də özünü göstərmişdi, 2025-də isə vəziyyət bədəvi dəstələrinin iştirakı ilə qarşıdurmaya qədər kəskinləşdi. İsrail isə Dəməşq obyektlərini vuraraq sərhəddə təhlükəyə “sıfır dözümlülük” mesajı verdi. Resept isə budur: ideologiyadan çox kontraktual təminat. Yəni ümummilli sazişə əlavə protokol (“Əs-Suveydə paktı” şərtilə), burada yerli polis, təmsilçilik kvotaları və paralel silahlı strukturların sərt qadağası təsbit olunacaq. Bütün bunlar isə tam inteqrasiya ilə nazirliklərə daxil ediləcək və xarici monitorinqlə müşahidə olunacaq. Bu, elə bir haldır ki, soyuq hesablamalar pafoslu sözlərdən daha çox işə yarayır.
Kürd məsələsi: silahsızlaşdırmadan seçici reinteqrasiyaya qədər
Şimal-şərqdəki Suriya Demokratik Qüvvələri (SDF) və ona bağlı strukturlar vahid dövlətçiliyin əsas stress-testidir. Türkiyə açıq deyir: YPG/PYD mahiyyətcə PKK-dir və hər hansı “xüsusi muxtariyyət” terrorizmin geri dönüş qapısıdır. Dəməşq də bu xəttə sinxronlaşır. İşlək mexanizm kimi üçpilləli sxem müzakirə olunur:
– Kütləvi silah təhvili, ağır cinayət yükü daşımayanlara amnistiya.
– Dövlət qulluğu və güc strukturlarına qəbul üçün sərt kadr seçimi, bazalar üzrə yoxlama.
– Paralel “daxili qüvvələr”in ləğvi, seçilmiş keçmiş döyüşçülərin Müdafiə və Daxili İşlər nazirliklərinin təlim mərkəzlərinə yönləndirilməsi.
İmtina edənlər üçün isə antiterror model: xüsusi əməliyyatlar, logistika şəbəkəsinə hədəfli zərbələr. Bu dizayn artıq açıq müzakirə olunur, hətta silahlı dəstələrin dövlət institutlarına inteqrasiyası tezisi də gündəmə çıxarılıb.
Amma məsələ bununla bitmir. Minlərlə keçmiş İŞİD üzvünün saxlandığı düşərgələr daimi riskdir. Burada ABŞ və avropalılarla tandemdə repatriasiya, məhkəmələr və qalanların saxlanması mexanizmi tələb olunur. Əks halda SDF islahatı zəif bünövrə üzərində qurular. Ekspertlər xəbərdarlıq edir: İŞİD bir şəbəkə olaraq hər hansı ərazi varlığından uzunömürlüdür.
Suriya və Türkiyənin ortaq layihələri: enerji, nəqliyyat, müdafiə, humanitar logistika
Son aylar Suriya–Türkiyə yaxınlaşması diplomatik jestdən daha çox real torpaq üzərində yeni regional nizamın inşasıdır. Ankara ilə Dəməşq arasında klassik ittifaq yox, daha çox sıx “şəbəkə inteqrasiyası” formalaşır – hər bir paralel layihə yer üzərində konkret problemi həll edir.
Energetika
Ən önəmli və ən görünən nümunə – qaz tədarüküdür. Türkiyə, Azərbaycan qazının tranzit qovşağı rolunda çıxış edərək, Suriyaya Kilis üzərindən ayrıca qol açmağa razılaşıb. Söhbət illik 2 milyard kubmetrə qədər ilkin həcmdən gedir ki, bu da ümumi gücü 1,2 QVt olan elektrik stansiyalarını işə salmağa imkan verəcək. Suriyada, bəzi vilayətlərdə elektrik cəmi bir neçə saat verildiyi halda, bu, sadəcə iqtisadi faktor deyil – hakimiyyətin əsas legitimliyi məsələsidir.
Ayrıca, Homsdakı neft emalı zavodlarının modernləşdirilməsinə türk və azərbaycanlı şirkətlərin qatılması müzakirə olunur. Məqsəd aydındır: benzin və dizel çıxışını artırmaq, qaçaq yanacaq tədarükündən asılılığı azaltmaq. Perspektivdə isə, sanksiya riskləri dolanıb, “boz” logistika zəncirlərinə inteqrasiya ediləcəyi halda, Türkiyə Suriyanın neft ixracının baş kanalı ola bilər.
Nəqliyyat və infrastruktur
Nəqliyyat arteriyalarının bərpası başqa bir cəbhədir. İlk sırada Qaziantep–Hələb dəmir yolu dayanır. Bu xətt bir vaxtlar regional əlaqəliliyin simvolu idi, müharibədən sonra isə qırılıb. Onun rekonstruksiyası yalnız sərnişin daşımaları üçün deyil, həm də konteyner axınları üçün perspektiv açır – xüsusən də Çinin quru tranzit layihələri ilə bağlandıqda.
Şimal vilayətlərində yolların bərpası türk podratçılarının hesabına planlaşdırılır. Bu həm Ankara, həm də Dəməşq üçün sərfəlidir: Türkiyə kontrakt və keyfiyyətə nəzarət qazanır, Suriya isə sürətli şəkildə tikinti resurslarına və texnikaya çıxış əldə edir.
Aviasiyada SunExpress-in Türkiyə şəhərləri ilə Dəməşq arasında reysləri bərpa olunmağa hazırlaşır, sonra isə Hələbə də uzadılacaq. Türkiyədə yaşayan milyonlarla suriyalı üçün bu, birbaşa vətənlə əlaqə məsələsidir.
Müdafiə və təhlükəsizlik
Bu sahədə çərçivə daha mürəkkəbdir. Türkiyə açıq deyir: kürd silahlı qanadı milli təhlükəsizlik üçün təhdiddir. Suriya da bu mövqeyi qəbul edir, amma maraqlar detallarda toqquşur: Dəməşq döyüşçülərin bir qismini milli qüvvələrə inteqrasiya etmək istəyir, Ankara isə sərt silahsızlaşdırmada israrlıdır. Kompromis kimi, Suriyanın Müdafiə Nazirliyinə tabe, amma Türkiyə proqramları ilə hazırlıq keçəcək qarışıq batalyonların yaradılması müzakirə olunur. Bu, sırf simvolik addım deyil – Türkiyə faktiki olaraq öz partizan müharibəsinə qarşı şəhər şəraitində topladığı təcrübəni ötürməyi təklif edir.
Humanitar logistika
2023-cü ilin zəlzələsindən sonra Türkiyə Suriyanın şimal vilayətlərinə yardım çatdırılmasının əsas kanalı oldu. İndi bu təcrübə daha sistemli işlər üçün istifadə olunur: dərmanlar, xəstəxanalar üçün avadanlıq, məktəblər üçün tədris materialları. Türk Qızıl Aypara Cəmiyyəti, Suriya nazirlikləri ilə birlikdə, humanitar və sosial bərpa arasında körpü olan proqramlar açır.
“Asimmetrik unitar dövlət” modeli
Əhməd əş-Şəraa qarşısında seçim dayanıb: saxta desentralizasiya görüntüsünü saxlamaq, yoxsa ölkəni sərt unitar çərçivəyə yığmaq. Praktikada üçüncü yol formalaşır – asimmetrik unitarizm. Bu modeldə:
- Mərkəz ordunu, xarici siyasəti və maliyyə sistemini nəzarətdə saxlayır.
- Regionlara polis, təhsil və kommunal sahədə məhdud səlahiyyətlər verilir.
- Əsas azlıqlar (dürzilər, əlevilər, xristianlar) üçün parlament və hökumətdə xüsusi kvotalar ayrılır.
- Ordu və polis istisna olmaqla bütün silahlı strukturlar ləğv edilir və ya inteqrasiya olunur.
Bu format federasiya və ya Qərb anlamında desentralizasiya deyil. Daha çox hibrid konstruksiyadır – separatizm riskini minimuma endirib, icmaların siyasi prosesdə görünməsini təmin edən model.
12–18 aylıq addım-addım plan
Bu arxitekturanın işləməsi üçün Şəraa və komandası dəqiq təqvimə ehtiyac duyur:
- 2025 oktyabr – parlament seçkiləri. Rejim siyasi çərçivə qazanır.
- 2025 noyabr–dekabr – enerji paketi. Qaz tədarükünün başlaması, ilk stansiyaların qoşulması.
- 2026 yanvar – infrastruktur. Hələb–Qaziantep dəmir yolunun açılışı, SunExpress reyslərinin bərpası.
- 2026 yazı – təhlükəsizlik. Kürd dəstələrinin milli strukturlara inteqrasiyasına start, Türkiyənin nəzarəti altında.
- 2026 yay – sosial blok. Məktəb və xəstəxanaların bərpa proqramı, Türkiyə və Azərbaycan fondları ilə birlikdə.
- 2026 payız – yeni konstitusiya. “Asimmetrik unitar dövlət” elan olunacaq, kvotalar və məhdud muxtariyyətlər rəsmiləşdiriləcək.
Yeni dövlətçiliyin KPI-ları
Bu kursun uğuru konkret göstəricilərlə ölçülə bilər:
– Energetika. Qaz yeni mənbələrə qoşulan şəhərlərdə gündə ən azı 12 saat elektrik.
– İqtisadiyyat. Türkiyə ilə ticarət dövriyyəsinin illik ən azı 2 milyard dollara çatması.
– Sosial sahə. İlk tədris ilində 500 min uşağın məktəbə qaytarılması.
– Təhlükəsizlik. 2026-nın sonuna qədər ordu və polis xaricində bütün silahlı dəstələrin ləğvi.
– Siyasət. İlk iki ildə etnik qiyamlar olmadan parlament koalisiyasının qorunması.
Şəraa köhnə sistemin bəlalarına qayıtmaqdan necə qaça bilər
Yeni Suriya üçün əsas təhlükə – Əsəd modelinin təkrar istehsalı, yəni “ailə diktaturasının” geri dönüşüdür. Bunun qarşısını almaq üçün Şəraa sərt vertikal ilə idarəolunan inklüzivlik arasında balansı qorumaq məcburiyyətindədir. Türkiyə bu mənada qarant rolundadır: Ankaraya sərf edir ki, Suriya nə yeni İraqa, nə də yeni Livana çevrilsin.
Şəraanın əsas kapitalı – üzü itirmədən danışıq aparmaq bacarığıdır. O, artıq sübut edib ki, həm Türkiyə ilə, həm ABŞ-la, hətta İsraillə belə danışıqlar apara bilir, manevr imkanını saxlayır. Əgər o, məcburi mərkəzləşməni rasional dövlətçiliyə çevirə bilsə, bu, onilliklərdən sonra Suriyanın ilk dəfə “dağıntı polemikasından” çıxıb quruculuq məntiqinə qayıtması olacaq.
Suriya bu gün elə bir qabı xatırladır ki, uzun illər müharibə və xaosdan sonra içində müxtəlif axınlar qarışıb: keçmişin qanı, bu günün yanığı və gələcəyin kristalları. Əhməd əş-Şəraa isə cərrahın vəziyyətindədir – onun qarşısında parçalanmış, amma hələ yaşayan bir bədən var. Onun əsas vəzifəsi yaraları tikməklə bitmir, ölkənin nəfəsini də bərpa etməkdir.
Ölkə daxilində hələ də müharibənin əks-sədası eşidilir – zorakılıq qığılcımları, etnik ziddiyyətlər, cəmiyyətin siyasi yorğunluğu. Amma eyni zamanda yeni dövlətçiliyin konturları da görünür: birbaşa olmasa da seçilmiş parlament; Türkiyə ilə ilk birgə layihələr; suriyalı evlərə işıq qaytaracaq qaz stansiyaları; Hələbi Qazianteplə yenidən bağlayacaq yollar; uşaqların geri dönəcəyi məktəblər. Bunlar çox kövrək görünür, amma məhz o kövrəklikdə əsas ümid gizlənib.
Türkiyə indi əsas tərəfdaş olaraq yalnız hərbi müstəvidə yox, həm də iqtisadiyyatda, logistikada, humanitar sahədə lövbər və qarant rolunu oynayır. Burada simvolik bir məna var: əgər 2010-cu illərdə Ankara ilə Dəməşq ön cəbhənin fərqli üzlərində dayanırdılarsa, 2020-ci illərin ortalarında məhz Ankara Suriyanı uçurumdan saxlayan çiyin ola bilər.
Ən çətin məsələ isə kürd düyünüdür. SDF və ona bağlı strukturlar ya yeni müharibənin detonatoruna, ya da Suriyanın yeni arxitekturasında daş bünövrəyə çevrilə bilər. Onların separatizmə güzəşt vermədən inteqrasiyası bütün konstruksiyanın taleyini müəyyən edəcək. Şəraa məhz asimmetrik unitarizmə güvənir – dövlətin vahid qaldığı, amma icmaların özəlliyini nəzərə alan modelə. Bu, nə Qərb tipli federalizm, nə də Şərq tipli despotizmdir – bu, Suriyanın gələcək formulasını qurmaq cəhdidir.
Təhlükələr az deyil: hər an müdaxiləyə hazır İsrail; siyasəti qeyri-sabit və situativ ABŞ; təsirini itirmək istəməyən İran; həm təsirini saxlamağa, həm də yeni anlaşmalara çalışan Rusiya. Amma məhz bu qarışıqlıqda fürsət açılır.
Əgər Suriya məcburi sağ qalmanı inkişaf strategiyasına çevirə bilsə, əgər 5 oktyabr parlament seçkiləri legitim prosesin başlanğıcı olsa, əgər energetika və nəqliyyat işə düşsə, uşaqlar məktəblərə dönsə, ordu isə yeganə silahlı qüvvə kimi möhkəmlənsə – ölkə ilk dəfə onilliklərdən sonra qapalı dairədən çıxa bilər.
Suriya indi yolayrıcındadır: bir istiqamət xaosa aparır, digəri isə yeni reallığa – burada dövlət artıq başqalarının oyununun meydanı olmayacaq. Və həlledici fiqur – Əhməd əş-Şəraadır. Onun Türkiyəyə simpatiyası, soyuq hesabı, danışıqlara açıq olması və eyni zamanda sərtlik nümayiş etdirməsi onu Yeni Suriyanın memarına çevirə bilər.
Tarix nadir hallarda ikinci şans verir. Suriya üçün bu şans indi gəlib. Sual yalnız budur: Şəraa bu kövrək günü möhkəm gələcəyə çevirə biləcəkmi?(BakuNetwork)
