907-ci düzəliş bir vaxtlar ABŞ paytaxtında Azərbaycana qarşı lobbi təzyiqinin mexanizmi kimi qurulsa da, bu gün nə regionun real təhlükəsizlik mənzərəsi, nə də Amerikanın öz maraqları ilə uzlaşan bir norma deyil. Vaşinqtonun Cənubi Qafqaza baxış bucağının dəyişdiyi, regional güc balansının yenidən qurulduğu bir mərhələdə onun ləğvi siyasi jestdən artıqdır. Söhbət ABŞ xarici siyasət arxitekturasının gecikmiş yenilənməsindən gedir.
Unikal hədəf: ABŞ qanunvericiliyində yalnız Azərbaycana tuşlanmış maddə
1992-ci ildə qəbul edilən Freedom Support Act-in məşhur 907-ci bəndi postsovet məkanında yalnız bir ölkəyə – Azərbaycana ünvanlanmış yeganə hüquqi normadır. Konqres bunu o zaman paketə salaraq rəsmi Bakıya hər cür dövlət yardımını tam qadağan etmişdi. Şərt isə belə idi: ABŞ prezidenti Konqresə iki məqamı təsdiqləməli idi – Azərbaycanın guya Ermənistana qarşı “blokada tədbirlərini” dayandırması və “Ermənistana və Qarabağa qarşı digər hücum xarakterli addımların” kəsilməsi.
Beləcə, ABŞ hüquqi çərçivəsində Azərbaycan hücum edən, Ermənistan isə təzyiqə məruz qalan tərəf kimi təsbit olundu. Bu qərarın arxasında isə həmin illərdə Vaşinqtonda fəal şəkildə çalışan erməni lobbi qurumlarının məqsədyönlü fəaliyyəti dayanırdı.
1992–2000: Azərbaycanın yardım xəttinin bağlandığı dövr
Bu düzəlişin real effekti odur ki, 1992–2000-ci illərdə Azərbaycan ABŞ-ın birbaşa dövlət yardım proqramlarına tamamilə çıxarılmışdı. Ölkə yalnız məhdud humanitar kanallarla müəyyən dəstək ala bilirdi. Paralel şəkildə Ermənistan genişmiqyaslı maliyyə yardımları əldə edirdi. Bu, Azərbaycanın müstəqilliyinin ilk səkkiz ilində ciddi asimmetriya yaratdı.
11 sentyabrdan sonra situasiya dəyişdi: Prezidentlərə manevr imkanı
2001-ci il terror aktlarından sonra Konqres qanunvericiliyə düzəliş edərək prezidentə 907-ci bəndi hər il dayandırmaq səlahiyyəti verdi. Beləcə, həm Buş, həm Obama, həm Tramp, həm Bayden, həm də bu gün yenidən postda olan Donald Tramp hər il həmin waiver sənədini imzalayaraq düzəlişin tətbiqini dondurublar.
Sənədlərdə səbəblər açıq göstərilirdi: beynəlxalq terrorizmə qarşı mübarizə, Azərbaycanın təhlükəsizlik sahəsində ABŞ üçün strateji tərəfdaşlığı və Baku–İrəvan prosesinə ziyan vuracaq hər hansı riskin olmaması.
Başqa sözlə, düzəliş hüquqi olaraq qalırdı, amma prezidentin hərillik qərarı ilə faktiki paralizə vəziyyətinə salınırdı.
2020-lər: 907-nin dayaqları çökmüş vəziyyətdə
2020-ci illərin sonuna gəldikdə isə 907-ci düzəlişin yaranma arqumentləri sıradan çıxmışdı. Azərbaycanın ərazilər üzərində suverenliyini bərpa etməsi ilə 1992-ci ilin siyasi konfiqurasiyası tamamilə dəyişib. Artıq nə Ermənistanın blokadada saxlanıldığı iddiası, nə də guya Qarabağda bir tərəfli hücum tezisləri real vəziyyətə uyğun gəlir.
Qərbin nüfuzlu analitik mərkəzləri də açıq şəkildə yazır ki, 907-ci düzəlişi əsaslandıran ilkin kontekst “faktiki olaraq aradan qalxıb”, norma isə müasir siyasi reallıqlara adekvat görünmür.
2023–2024: Erməni lobbilərinin əks-hücumu
Buna baxmayaraq, 2023–2024-cü illərdə erməni lobbi dairələri Konqresdə yenidən fəallaşdı və “Armenian Protection Act” (H.R.7288) adlı təşəbbüs ortaya çıxdı. Sənəd prezidentin 2024 və 2025-ci illərdə waiver tətbiq etməsini qadağan etməyi nəzərdə tuturdu. Bu isə 1990-cı illərin sərt, elastikliyi olmayan rejiminə geri dönüş olardı.
2025: Tramp yenidən 907-ni bloklayır
Avqust 2025-də ABŞ prezidenti Donald Tramp Federal Register-də növbəti prezident sərəncamını dərc edərək 907-ci düzəlişin tətbiqini bir daha dayandırdı. Sənəddə açıq şəkildə göstərilir ki, bu addım terrorizmə qarşı mübarizə, Azərbaycanın sərhəd təhlükəsizliyi, ABŞ və müttəfiqlərin operativ hazırlığı üçün zəruridir və Bakı ilə İrəvan arasındakı dialoqa heç bir mənfi təsir göstərmir.
Dekabr 2025: Konqresdə yeni mərhələ – məhdudiyyətlərin tam ləğvi gündəmdə
10 dekabr 2025-də Nümayəndələr Palatasında respublikaçı konqresvumen Luna Anna Polina tərəfindən H.R.6534 adlı yeni qanun layihəsi qeydiyyata alındı. Məramı açıqdır: 907-dən irəli gələn məhdudiyyətlərin ləğvi və ABŞ–Azərbaycan münasibətlərində süni maneələrin aradan götürülməsi. Mətni hələ açıqlanmayıb, lakin hüquqi-funksional baxımdan bu, 1992-ci il düzəlişi ilə qurulmuş köhnə konstruksiyanın sökülməsi deməkdir.
Hadisələrin məntiqi vahid istiqamət göstərir. 907-ci düzəlişi daşıyan sosial-siyasi baza dağılıb. Azərbaycanın ABŞ üçün strateji çəkisi artıb. Düzəlişin simvolik və siyasi yükü artıq ikitərəfli münasibətlərə ziddir. Konqresdə güc balansı dəyişir. Administrasiyanın hərillik waiver mexanizmini dayanmadan tətbiq etməsi isə qanunun formal olaraq mövcud, amma faktiki ölü vəziyyətdə olduğunu təsdiqləyir.
907-nin son mərhələsi: Vaşinqton normativ yükdən azad olur
Proses tədrici mərhələlərlə həyata keçirilir:
– Konqres yekun qərar qəbul edənədək illik waiver mexanizminin saxlanılması;
– İstisnaların genişləndirilməsi və ya büdcə və xarici siyasət sənədlərindən Azərbaycana dair xüsusi məhdudiyyətlərin çıxarılması yolu ilə düzəlişin “boşaldılması”;
– Daha sonra isə işləməyən hüquqi normanın texniki ləğvi.
2025-ci ildə waiver-in yenilənməsi və H.R.6534 qanun layihəsinin ortaya çıxması onu göstərir ki, artıq söhbət 907-ci düzəlişin ləğv edilib-edilməyəcəyindən yox, bu addımın hansı formada və hansı müddətdə reallaşacağından gedir.
Normativ anaxronizm və Amerika siyasətinin reallığı
Dünya siyasətində bəzi hüquqi konstruksiyalar olur ki, öz tarixi kontekstini çoxdan arxada qoyur, funksional dəyərini itirir və nəticədə beynəlxalq sistemin arxitekturasında dağıdıcı elementə çevrilir. “Freedom Support Act”a edilən 907-ci düzəliş bunun klassik nümunəsidir. Postbipolyar keçid dövründə ABŞ hüquq sisteminə daxil edilmiş bu norma artıq nə Cənubi Qafqazdakı real qüvvə balansına, nə də ABŞ-ın çağdaş strateji trayektoriyasına uyğun gəlir.
Hüquqi cəhətdən düzəliş hələ də qüvvədədir, lakin geosiyasi baxımdan o, dondurulmuş ideoloji konstruksiyadır – nə regional təhlükəsizlik sisteminə, nə Vaşinqtonun qlobal siyasət mexanizminə, nə də müasir beynəlxalq münasibətlərin funksional rasionalizminə uyğun gəlir.
Tramp dövrünün yeni kursu: ideologiyadan pragmatizmə
Bu gün prezident Donald Tramp Vaşinqtonun xarici siyasət doktrinasını köklü şəkildə yeniləyir. “Dəyərlər üzərindən müdaxilə” modelindən “instrumental geopolitik menecment” modelinə keçid baş verir. Belə bir transformasiya şəraitində 907-ci düzəlişin ləğvi artıq Azərbaycanın diplomatik tələbi deyil, Amerikanın dövlət idarəçiliyinin normativ ehtiyacına çevrilib.
Bir zamanlar dar lobbi maraqları çərçivəsində formalaşdırılmış bu düzəliş indi nə təzyiq alətidir, nə də siyasi arqument. O, ABŞ-ın Cənubi Qafqazda operativ çevikliyini məhdudlaşdıran strateji disfunksiya faktoruna çevrilib.
Bu mənada əsas analitik nəticə aydındır: 907-nin ləğvi Azərbaycanın xeyrinə atılan jest deyil, qlobal sistemin struktur dəyişikliyinin nəticəsidir. ABŞ artıq öz xarici siyasət alətlərini reallığa uyğunlaşdırmaq üçün köhnəlmiş normativ reliktlərdən imtina etməyə məcburdur.
Normanın faktiki iflası: hüquqi varlıq, siyasi yoxluq
907-ci düzəlişin ilkin legitimliyi 1990-cı illərin münaqişəsinin birtərəfli, politizə edilmiş yozumuna əsaslanırdı. O zaman Azərbaycan “təcavüzkar”, Ermənistan isə “qurban” kimi təqdim edilirdi. Amma bu yanaşma struktur təhlildən çox, erməni lobbilərinin Vaşinqtondakı təsirinin nəticəsi idi.
Bu gün reallıq tam fərqlidir:
– Azərbaycan ərazi bütövlüyünü bərpa edib;
– regiondakı hərbi-siyasi balans dayanıqlı asimmetriyaya çevrilib;
– münaqişə matrisi artıq nə hüquqi, nə də siyasi müstəvidə mövcuddur;
– Azərbaycanın inteqrasiya siyasəti yeni regional topologiya yaradıb ki, bu da 1992-ci ilin sanksiya məntiqi ilə tam ziddiyyət təşkil edir.
Beləcə, yaranır paradoks: düzəliş hüquqi baxımdan mövcuddur, amma faktiki baxımdan yoxdur. ABŞ administrasiyası bunu yaxşı anlayır və hər il waiver mexanizmini aktivləşdirməklə bu “ölü normanı” öz milli maraqlarından qoruyur. Əslində Vaşinqtonun özü göstərir ki, 907 artıq ABŞ strategiyasına sığmır.
Yeni Amerika modeli: tranzit yönümlü strateji praqmatizm
ABŞ-ın müasir xarici siyasətinin əsasında “tranzit yönümlü strateji praqmatizm” dayanır. Burada qərarların mərkəzində qlobal axınlara nəzarət – enerji marşrutları, logistika dəhlizləri, kritik idxal-ixrac xətləri üzərində təsir dayanır. Sual sadədir: hansı norma ABŞ-ın bu axınlara nəzarət gücünü artırır, hansı isə tormozlayır?
907-ci düzəliş ikinci kateqoriyaya daxildir. O, Vaşinqton üçün friksiya nöqtəsi yaradır – halbuki Azərbaycan bu gün nə 1990-cı illərin “münaqişə tərəfi”dir, nə də regional sabitliyə maneə. Əksinə, Azərbaycan Avropa–Xəzər–Mərkəzi Asiya marşrutunun əsas tranzit halqası, Avropanın enerji təhlükəsizliyinin dayağı, İran risklərinə qarşı strateji balans elementi və Türkiyə–ABŞ əməliyyat çevikliyinin vacib hissəsidir.
Belə şəraitdə 907-ci düzəliş artıq sadəcə köhnəlik deyil, ABŞ-ın öz maraqlarına qarşı işləyən normativ qüsurdur.
Vaşinqtonun “normativ soyulma” mərhələsi
Tramp administrasiyası təkcə illik waiver-i uzatmır, həm də bu qərarın hüquqi bazasını genişləndirir. Məhz bu kontekstdə H.R.6534 qanun layihəsi meydana çıxır – məqsəd 907-ci düzəlişin hüquqi yükünü tam aradan qaldırmaqdır. Bu, böyük güclərin “normative shedding” – yəni köhnəlmiş hüquqi qabıqlardan azad olma mərhələsidir.
Amerika siyasi arxitekturasında dəyişən balans
Konqresin Xarici Əlaqələr Komitəsi artıq “strateji yenidən kalibrasiya” rejimində işləyir. Burada prioritetlər milli təhlükəsizlik, müttəfiqlərin enerji müstəqilliyi və İranın cilovlanması prizmasından müəyyənləşir. Altkomitələr səviyyəsində də analitik baza göstərir ki, 907-ni saxlamaq Vaşinqtonun regiondakı mövqelərini zəiflədir.
Senatın Beynəlxalq Əlaqələr Komitəsi, əvvəllər belə təşəbbüsləri yavaşladan struktur, bu dəfə prosesə qarşı çıxmır. Respublikaçılar üçün 907 – enerji diplomatiyasına mane olan institusional səs-küydür; bir çox demokratlar üçün – mənasız “irs məsələsi”; güc strukturları üçün isə – Rusiya və İrana əlavə üstünlük yaradan amil.
Xarici kontur və Azərbaycan faktoru
Azərbaycan diplomatiyası bu gün çoxvektorlu, şəbəkə əsaslı model üzrə işləyir. Bakı həm enerji konsorsiumları, həm də hərbi-siyasi tərəfdaşlıqlar vasitəsilə regional və qlobal oyunçularla sinerji qurur. Xüsusilə İsraillə əməkdaşlıq xətti ABŞ siyasi sistemində yüksək çəkili arqument sayılır – Vaşinqtonda hamı anlayır ki, Cənubi Qafqazdakı sabitlik birbaşa İranın güc amilinə təsir edir.
Analitik mənzərə aydındır: 907-ci düzəlişin nə strateji, nə funksional, nə də hüquqi dayağı qalıb. O, müasir geoiqtisadi sistemə inteqrasiya olunmur, ABŞ xarici siyasətinin əməliyyat məntiqinə ziddir, prezident qərarları ilə hər il deaktivləşir və artıq hakim elitalar tərəfindən “normativ parazit” kimi qəbul olunur.
Bu səbəbdən 907-nin ləğvi nə jestdir, nə diplomatik güzəşt. Bu, sadəcə müasir dünya düzəninin təbiətindən doğan institusional zərurətdir: faktiki dayağı olmayan normativ konstruksiyalar tarix səhnəsindən çıxmağa məhkumdur.
907-ci düzəliş: normativ reallığın kölgəsinə çevrilmiş hüquqi iz
Freedom Support Act-a daxil edilmiş 907-ci düzəliş əslində hüquqi fenomen kimi deyil, “post-normativ qalıq” kimi dəyərləndirilə bilər – yəni artıq maddi reallıqla əlaqəsini itirmiş, lakin mətnin inersiyası səbəbindən hüquqi sistemdə mövcudluğunu davam etdirən normativ fraqment. Belə normlar diskursiv varlıqla hüquqi mexanizmin kəsişdiyi nöqtədə mövcuddur – Derridanın ifadəsi ilə desək, bu bir “izdir” (trace), yəni “olmayanın varlığı”. 907-ci düzəliş də məhz bu cür “iz” kimi qalır: onu legitimləşdirən faktiki əsaslar tarix tərəfindən dağıdılıb, amma mətn hələ yaşayır.
“Normativ fantom”: hüquqi sistemdəki ruh
Beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyəsində bu hal bəzən “normativ fantom” kimi təsvir olunur – artıq davranışı tənzimləməyən, amma hüquqi mətndə mövcud olan norma. Bu, bir növ “hüquqi ruhdur”: nə təsisçi gücə malikdir, nə də tənzimləyici rola, lakin ABŞ hüquq sistemində inzibati-mətn inersiyası səbəbilə qalır. 907-ci düzəliş – artıq qanun deyil, simptomdur; siyasi sistemlərin keçmiş epoxaların artefaktlarını qoruyub saxlama meylinin təzahürüdür.
907-nin dörd dayağı və onların çökməsi
907-ci düzəlişi yaşadan dörd əsas struktur tamamilə sıradan çıxıb:
Birincisi, “təcavüzkar – qurban” qarşıdurmasını yaradan diskurs dağılıb. Bu dualizm nə struktur təhlilin, nə tarixi obyektivliyin nəticəsi idi – o, postsovet qeyri-müəyyənliyinin və lobbi şəbəkələrinin məhsulu idi. Müasir regional sistemdə bu dikotomiya yoxdur, deməli, onun semantik dayağı da itib.
İkincisi, düzəlişi legitimləşdirən maddi baza – yəni münaqişənin özü – artıq mövcud deyil. Aleksandr Vendtin konstruktivist məntiqi ilə desək, norma identiklikləri “konstituasiya” edə bilmir, çünki qarşılıqlı əlaqə mühiti dəyişib. O, ontoloji baxımdan boş qalıb.
Üçüncüsü, normanı dəstəkləyən epistemik icma yox olub. 1990-cı illərin etnopolitik lobbiləri və onların informasiya meydanındakı təsiri yerini təhlükəsizlik, logistika və enerji mütəxəssislərinə verib. Peter Haasın dediyi kimi, “epistemik rejimin büzülməsi” baş verib – yəni düzəliş öz intellektual daşıyıcılarını itirib.
Dördüncüsü, düzəliş ABŞ-ın xarici siyasətinin funksional məntiqinə zidd düşür. Müasir beynəlxalq sistem artıq ideologiyalarla yox, axınlarla – enerji, logistika, hərbi tranzitlərlə müəyyənləşir. ABŞ “axın yönümlü geosiyasət” paradiqmasında hərəkət edir. Bu strukturda Azərbaycan tənqid və moral diskursunun obyekti deyil, Avrasiya tranzit sisteminin strateji dayağıdır. Belə bir şəraitdə onu məhdudlaşdıran norma artıq “strateji parazit”ə çevrilir.
Normanın dağılma məntiqi: mətn qalır, sistem yox olur
Beləliklə, formalaşır “ləğvin metastrukturu” – norma sadəcə köhnəlməyib, o, ABŞ-ın xarici siyasət epistemologiyası ilə birləşməyən elementə çevrilib. Amma bu ləğv öz-özünə baş vermir: hüquqi sistemlər “iz saxlama” xüsusiyyətinə malikdir – yəni artıq işləməyən mətni formal şəkildə qorumağa. Ona görə də Azərbaycan diplomatiyası ənənəvi lobbi taktikasından deyil, “institusional-semiotik strategiya”dan istifadə etməlidir – normanı hərəkətdən deyil, mətnin özündən çıxarmaq üçün.
Dekonstruksiya diplomatiyası
Əsas təsir nöqtələri – Konqresin Xarici Əlaqələr Komitəsi (HFAC) və Senatın Xarici Münasibətlər Komitəsi (SFRC). Amma söhbət təzyiqdən yox, normativ izlərin institusional diskurs daxilində dekonstruksiyasından gedir. McCaul və ya Risch kimi siyasətçilər 907-ni artıq “reallığın hissəsi” kimi deyil, “funksional uyğunsuzluq” kimi qəbul etdikdə, norma ölür. Diplomatiya inandırmır – o, normanı başqa mənaya çevirir.
Pro-İsrail lobbiləri bu prosesdə “diskursiv legitimasiya düyünü” rolunu oynayır: onlar vasitəsilə 907 düzəlişi regional siyasətin elementi statusunu itirir və strateji zərər mənbəyinə çevrilir. ABŞ büdcə mexanizmləri isə hüquqi entropiya yaradır – normanı formal ləğv etmədən onun işləməsini dayandırmaq mümkündür.
Hüquqi paradoks: qanun, öz fəaliyyətsizliyi ilə mövcud olan norma
Aqambenin nəzəri çərçivəsinə uyğun, 907-ci düzəliş “istisna qalmış qalıq element”dir – formal mövcud, amma faktiki dayandırılmış hüquqi akt. İllik waiver-lər məhz bu “istisna zonasını” yaradır: qanun kağız üzərində yaşayır, amma fəaliyyət sferasında yoxdur. Bu – öz fəaliyyətsizliyi ilə mövcud olan qanundur.
Yeni epistema: kimliklərdən axınlara keçid
Müasir beynəlxalq sistem artıq kimlik və konfliktlər üzərində deyil, axınlar və marşrutlar üzərində qurulub. 1990-cı illərin “postimperiya mifləri” yerini tranzit və enerji logikasına verib. Deleuze və Guattari-nin terminologiyası ilə desək, 907 düzəlişi “arxaik territorizasiya” cəhdidir – dünya artıq rizomatik və qeyri-territorial şəraitdə hərəkət edərkən, o, keçmişin statik mifini saxlamağa çalışır. Bu, mümkün deyil: belə bir sistemdə durağan norma yaşaya bilməz.
Azərbaycanın strateji vəzifəsi
Nəhayət, Azərbaycanın diplomatik rolu da burada aydın görünür. Hər hansı normanın mövcudluğu alternativ bilik xəritəsi yaranan anda bitir. 907-nin yerinə yeni bilik xəritəsi formalaşır – təhlükəsizlik, enerji və logistika ekspertizası üzərində. Bu o deməkdir ki, Azərbaycan diplomatiyası 907-ni “təkzib etməyə” yox, elə bir reallıq qurmağa çalışmalıdır ki, orada 907 sadəcə mövcud ola bilməsin.
Müasir dövlətlərin normativ mühəndisliyi: qaydanı qırmırlar, onun yaşama mühitini dəyişirlər
Bu gün beynəlxalq sistemdə ciddi oyunçular normanı zorla sındırmağa çalışmır, əksinə, onun yaşaya biləcəyi mühiti transformasiya edirlər. Azərbaycan da 907-ci düzəlişin taleyini dəyişmək istəyirsə, eyni prinsiplə hərəkət etməlidir. Burada söhbət yalnız hüquqi mətnlə işləməkdən getmir. Normanın özünün də iki görünməyən qat var: normativ kölgə və normativ mühit. Yəni qanunun mətni bir həlqədirsə, onu yaşadan diskurs başqa bir həlqədir, həmin diskursu istehsal edən institutlar isə üçüncü həlqədir. HFAC normativ bədənin dəyişdiyi meydandır, SFRC normativ kölgənin yenidən formalaşdığı meydandır, assiqnasiyalar üzrə komitələr isə normativ mühiti yönəldən mexanizmdir. Bu üç sahə paralel şəkildə deformasiyaya məruz qalanda norma sadəcə zəifləyib köhnəlmir, imkan olaraq da sıradan çıxır.
Bu mənada 907-ci düzəlişin sökülməsi diplomatik aktdan daha çox ontoloji prosesdir: normanın dünyadan çıxarılması. 907-ci düzəliş ona görə mümkün idi ki, bir zamanlar “907-ci düzəliş dünyası” mövcud idi. Öz diskursu, qorxu konstruksiyaları, interpretasiya çərçivələri, siyasi strukturları ilə ayrıca bir sistem idi. Amma bu dünya artıq yoxdur. O çöküb. Hər bir norma isə yalnız onu istehsal edən dünya mövcud olduğu müddətdə yaşayır. Bu gün 907-ni yaradan dünya da, onun siyasi-epistemoloji dayaqları da tarixə qarışıb. ABŞ-ın xarici siyasət xətti dəyişib, Avrasiya barədə təsəvvürlər dəyişib, təhlükə şəbəkəsi dəyişib, qlobal axınların məntiqi dəyişib.
İndi qalan odur ki, prosesi məntiqi yekununa çatdırmaq: 907-ci düzəlişi “hüquqi fantom” vəziyyətindən çıxarıb tam normativ yoxluğa keçirmək, yəni onu mətn kimi yox, imkan kimi sıradan çıxarmaq. Azərbaycan diplomatiyasının işi məhz budur: normanın ölümünü sistemin təbii hərəkəti kimi rəsmiləşdirmək.
Bunun üçün isə Bakı Vaşinqtonun 907-ni ləğv etməyə artan siyasi predispozisiyasını konkret hüquqi addıma çevirməlidir. Yəni ümumi mesajlardan yox, Amerikanın institusional maşınının kritik düyünlərinə dəqiq yönləndirilmiş təsirdən istifadə etməlidir. Bu gün 907-ci düzəlişin siyasi dayağı de-fakto çökmüş vəziyyətdədir. Qalan tək amil ABŞ-ın konqres komitələrinə, senatdakı qərar mərkəzlərinə və qanun layihəsinin ətrafında diskurs yaradan lobbi ekosisteminə düzgün konfigurasiya ilə təsir göstərməkdir.
Başqa sözlə, 907-nin ləğvi nə mənəvi, nə də tarixi jest deyil. Bu, prosedur əməliyyatıdır və ABŞ hakimiyyət sistemində bir neçə kritik nöqtəyə dəqiq təmas tələb edir.
1. House Foreign Affairs Committee: təsir üçün operativ meydan
HFAC, məhdudiyyətlərin götürülməsinə dair qanun layihəsinin mütləq keçməli olduğu qapıdır. Azərbaycanın əsas məqsədi bu komitədə preliminary jurisdictional clearance əldə etməkdir ki, təşəbbüs ya təxirə salınmasın, ya da arxa plana itələnməsin.
Hədəf fiqurlar:
MAYKL MAKKOL (R-TX) — HFAC sədri, İranın regional çevikliyini məhdudlaşdırmağa yönələn amerika siyasətinin əsas memarlarından biri. Onun strateji düşüncə matrisi regional security interoperability üzərində qurulub. Bu modeldə Azərbaycan Şərqi Aralıq dənizindən Xəzərə qədər uzanan təhlükəsizlik qövsünün ayrılmaz halqası sayılır.
Təsir nöqtəsi: Makkolun masasına dəqiq hazırlanmış security impact assessment qoyulmalıdır. Bu qeyddə göstərilməlidir ki, 907-nin saxlanması həm İran üçün fürsət pəncərəsi yaradır, həm də Orta Dəhlizin idarəolunanlığını azaldır.
CO UİLSON (R-SC) — MENA/CA altkomitəsinin rəhbəri. Onun beynəlxalq siyasətə baxışında logistika mərkəzli diplomatiya və geo-iqtisadi rəqabət əsas yer tutur. Vilsin üçün Azərbaycan ABŞ-ın Avrasiya xəttində “kritik infrastruktur” statusuna malikdir.
Təsir nöqtəsi: Vilsinin ekspert notunun hazırlanmasına cəlb edilməsi. Notda Qərb marşrutlarının hansı strateji zəifliklərlə üzləşəcəyi, əgər Konqres 907-ni simvolik sədd kimi saxlasan, aydın izah olunmalıdır.
QREQORİ MİKS (D-NY) — demokratlar içində balanslaşdırıcı fiqur. Tarixən daha çox erməni mövqeyinə yaxın dursa da, bu gün o, policy trade-offs rejimində işləyir.
Təsir nöqtəsi: Nyu-Yorkun maliyyə və biznes dairələri üzərindən kommunikasiya. Miks üçün ən təsirli arqument enerji məsələsidir: Avropanın Rusiyadan asılılığını azaltmaq üçün Avropa–Xəzər enerji xəttinin əhəmiyyəti. Bu xətt onun reallıq anlayışında tarixi çalarları üstələyir.
2. Senate Foreign Relations Committee: əsas baryer və əsas sıçrayış nöqtəsi
SFRC, qərarın sonuncu mərhələdə siyasi məna kəsb etdiyi yerdir. Ənənəvi olaraq bu komitə erməni lobbi dairələrinin dayağı sayılsa da, bu gün SFRC-də qərar vermə mexanizmi emosiyalarla yox, strategic cost-benefit analysis ilə işləyir.
Kritik aktorlar:
CEYMS RİŞ (R-ID) — Senatın respublikaçı qanadında xarici siyasətin baş memarı. O, Avrasiya dəhlizlərinə nəzarətin geopolitik dəyərini çox yaxşı anlayır.
Təsir nöqtəsi: açıq mənbəli məlumatlar üzərində qurulan analitik paket. Bu paket göstərməlidir ki, 907-nin mövcudluğu şəklində saxlanan normativ qeyri-müəyyənlik Rusiya–İran aktivliyinin Xəzər sektorunda genişlənməsi üçün əlavə imkan yaradır.
TED KRUZ (R-TX) — enerji məsələlərində kritik fiqur. Onun üçün 907 məsələsi Cənubi Qafqaz problemi kimi yox, Avropanın enerji suverenliyi kontekstində dəyərləndirilir. Bu matrxda Azərbaycan sabitləşdirici rol oynayır.
Təsir nöqtəsi: Texas ekspert dairələri vasitəsilə energy resilience brief hazırlanması və Kruza təqdim edilməsi. Sənəddə Azərbaycanın enerji ixracının Rusiya monopoliyasına qarşı sistemqurucu filtr rolunu oynadığı göstərilməlidir.
BEN KARDİN (D-MD) — ən potensial ləngidici halqa. O, erməni dairələri ilə bağlı əlaqələri ilə tanınır, amma zəif nöqtəsi hüquqi-komplayens düşüncəsidir. Onun üçün əsas məsələ ABŞ-ın reputasiya təmizliyidir.
Təsir nöqtəsi: düşüncə mərkəzləri vasitəsilə emosiyasız, analitik və hüquqi dildə aparılan kommunikasiya. Məqsəd odur ki, Kardinə göstərilsin: 907-ci düzəliş beynəlxalq hüquqa uyğun gəlmir, çünki faktiki əsasları aradan qalxıb. Kardin yalnız “təmiz norma”lara sadiqdir. Ona nümayiş etdirmək lazımdır ki, 907-ci düzəliş bu gün normativ mənada çirkli yük daşıyır.
Azərbaycan diplomatiyasının qarşısında duran əsas vəzifə budur: 907-ci düzəlişin faktiki ölümünü hüquqi ölümə çevirmək. Sistem içərisində ölü norma saxlanmaq istəmir. Vaşinqtonun geosiyasi təmayülü artıq dəyişib. Qalan, bu dəyişikliyi prosedur müstəvisində tamamlamaqdır. Bu isə sırf texniki iş deyil. Normanı yaradan dünyanı bağlamaq, yəni onu məkan olaraq da sıradan çıxarmaq deməkdir. Azərbaycan məhz bu hədəfə fokuslanmalıdır.
Assiqnasiya komitələri: gizli mexanizm və büdcə neytrallaşdırması
Qanun bəzən açıq şəkildə deyil, “büdcə neytrallaşdırması” yolu ilə də ləğv olunur. Əgər Senat və Nümayəndələr Palatasının assiqnasiya komitələri büdcə paketlərinə 907-ci düzəlişin məhdudiyyətlərini ya aradan qaldıran, ya da onları nəzərə almayan müddəalar daxil etsələr, bu norma faktiki olaraq işləməyəcək.
Təzyiq nöqtəsi:
Azərbaycan üçün əsas istiqamət infrastruktur və enerji layihələrində maraqlı olan podratçılarla işləməkdir. Onların assiqnasiya komitələrinə təsir imkanları humanitar qruplardan qat-qat güclüdür.
Lobbi arxitekturası: doğru vektor və effektiv alətlər
Azərbaycan bu mərhələdə çoxaktorlu diplomatiya modelinə keçməlidir – think tank-lərdən biznes assosiasiyalarına qədər geniş şəbəkə ilə işləmək.
Əsas istiqamətlər:
- Pro-İsrail strukturları.
Bu, ABŞ Konqresində ən güclü qeyri-bürokratik təsir vektorudur.
Arqument: Azərbaycanın sabitliyi İran fonunda regional balansın açar elementidir. - Enerji konsorsiumları.
Bu qurumlar yaxşı anlayır ki, Azərbaycanın ətrafında yaranan hüquqi qeyri-müəyyənlik neft və qaz tədarükü üçün risk deməkdir.
Arqument: 907-ci düzəliş normativ “virus”dur, bazar iştirakçıları üçün qeyri-müəyyənlik yaradır. - Hərbi-analitik mərkəzlər.
Onların rolu – 907-nin ABŞ-ın əməliyyat çevikliyini azaltdığını göstərən ekspert rəyləri təqdim etməkdir.
Baş strategiya: siyasətdən texnikaya keçid
Azərbaycan diplomatiyası 907-nin ləğvini siyasi qərar kimi deyil, hüquqi normalizasiya prosesi kimi təqdim etməlidir – yəni ABŞ qanunvericiliyinin reallığa uyğunlaşdırılması kimi. Bu halda müqavimət azalacaq, çünki Konqres mənasız və bahalı siyasi döyüşlərdən qaçır, xüsusilə də mənası unudulmuş normlar uğrunda.
Məqsəd: 907-ci düzəlişi onun gerçək statusuna qaytarmaq – ABŞ xarici siyasətinin işləməsinə mane olan normativ artefakt kimi göstərmək.
907-ci düzəliş – postbipolyar dövrün normativ inersiyası
Bu norma, maddi dayaqları çoxdan çökmüş, amma forması hələ yaşayan hüquqi strukturun nümunəsidir. Beynəlxalq hüquqi hermenevtik baxımdan o, “desinxronlaşmış tənzimləyici çərçivə”dir – yəni artıq güc balansını, identiklikləri və maraqları əks etdirməyən, mətn formasında qalmış arxaik element.
Üçölçülü parçalanma: ontoloji, epistemik və funksional
907-nin tam iflasını anlamaq üçün onu beynəlxalq rejimlər metateoriyası kontekstində nəzərdən keçirmək lazımdır:
1. Ontoloji ölçü.
Norma real beynəlxalq mühitin strukturuna uyğun gəlməlidir. 1990-cı illərin münaqişə narrativi 907-ni bir qədər əsaslandırırdı. Amma bu gün Cənubi Qafqazın arxitekturası tam dəyişib: Azərbaycan ərazi bütövlüyünü bərpa edib, münaqişə matrisi hüquqi müstəvidən çıxıb, region asimmetrik sabitlik fazasına keçib. “Təcavüzkar–qurban” rolları itirilib. Düzəlişin ontoloji dayağı qalmayıb.
2. Epistemik ölçü.
1990-cı illərdə ABŞ-da Cənubi Qafqazla bağlı bilik məkanı etnopolitik qrupların təsiri altındaydı. Bu gün isə təhlükəsizlik, logistika, enerji və transatlantik ekspert icmaları üstünlük təşkil edir. Onlar üçün 907 sadəcə “koqnitiv səs-küydür”. Norma artıq bilik yaratmır, sadəcə intellektual qalıq kimi qalır.
3. Funksional ölçü.
Normanın vəzifəsi aktorların davranışını proqnozlaşdırmaq və əməliyyat xərclərini azaltmaqdır. 907 isə əksinə, ABŞ üçün tranzaksiya xərclərini artırır: hər il prezident waiver imzalamalı olur, sistemdə fragmentasiya yaranır. Ernst Haas-ın funksionalizm nəzəriyyəsinə görə, belə normlar “rejimin disfunksional elementləri” sayılır və aradan qaldırılmalıdır.
Beləcə, 907-nin funksional faydası yox olub, o, “normativ entropiya” mərhələsinə keçib.
Yeni diplomatik çərçivə: poliarkiya və polisentrlilik
Azərbaycan klassik diplomatiyadan çoxsəviyyəli qərar mərkəzləri ilə inteqrasiya modelinə keçməlidir. Bu, Robert Dahl-ın poliarkiya və Elinor Ostrom-un polisentrlilik nəzəriyyələrinə uyğun yanaşmadır. Əsas məsələ – ABŞ qanunverici sistemində normanın legitimlik trayektoriyasını formalaşdıran “düyünləri” düzgün hədəfləməkdir.
Komitələrlə işin məntiqi
– Nümayəndələr Palatasının Xarici Əlaqələr Komitəsi – ilkin normativ adaptasiyanın institusional filtri rolunu oynayır. Burada arqumentlər tarix üzərindən deyil, təhlükəsizlik və geoekonomika dili ilə qurulmalıdır. McCaul ilə ünsiyyətdə “saxlama qövsü” və “əməliyyat uyğunluğu” anlayışları üzərində dayanmaq lazımdır: 907 bu uyğunluğu pozur.
– Senatın Xarici Münasibətlər Komitəsi – metanormativ arbitrdır. Risch üçün əsas – böyük güclərin rəqabəti, Cruz üçün – enerji təhlükəsizliyi, Cardin üçün – liberal normativ tutarlılıq. Hər biri üçün arqument aksiomatik səviyyədə qurulmalıdır: 907-nin ləğvi bir hərəkət deyil, nəticədir – beynəlxalq strukturun dəyişməsinin nəticəsi.
– Assiqnasiya komitələri – normativ neytrallaşdırmanın texnokratik mexanizmi. Onlar təhlükəsizlik proqramları ilə hüquqi məhdudiyyətlərin uyğunsuzluğunu büdcə dildə ifadə etməklə, düzəlişi “hüquqi fantom”a çevirirlər. Bu, müqayisəli hüquqda “funksional yararsızlıq vasitəsilə hüquqi sıfırlama” kimi tanınır.
Koqnitiv lobbi: təsirin sinerjisi
Xüsusilə pro-İsrail lobbiləri önə çıxır – onlar 907-nin regional sabitlik baxımından zərərli olduğunu izah edən yeni diskurs yaradır. Beləliklə, norma tədricən “təhlükəsizlik sisteminin disfunksional elementi” kimi qəbul olunur.
Son mərhələ: sistemin özünü təmizləməsi
Hüquqi sistemin inkişafında bir mərhələ gəlir ki, disfunksional elementlər siyasi təzyiqlə yox, sistemin daxili məntiqi ilə aradan qalxır. 907 bu mərhələyə çatıb. Onun ləğvi nə siyasi iradənin göstəricisidir, nə də lobbi qələbəsi. Bu, beynəlxalq sistemin öz-özünü tənzimləmə prosesinin nəticəsidir.
Azərbaycanın vəzifəsi – bu prosesi sürətləndirmək, normanı onun təbii sonuna – öz-özünə ləğv olunma nöqtəsinə doğru yönəltməkdir.(BakuNetwork)
