Norveç haqqında düşünəndə göz önünə təmiz fiyordlar, külək elektrik stansiyaları və ekoloji liderlik gəlir. Ancaq bu imicin arxasında qaranlıq bir reallıq gizlənir: dayanıqlı inkişafa sadiqliyi ilə tanınan ölkə, balina ovuna qarşı beynəlxalq qadağanı ən çox pozan dövlətlərdən biridir. Ekoloqların çağırışlarına və öhdəliklərinə baxmayaraq, Norveç balinaları ovlamağa davam edir və diplomatik təzyiqlər vasitəsilə bu barbar fəaliyyətini qanuniləşdirməyə çalışır.
Üstəlik, Norveçin baş naziri Yonas Qar Störenin noyabrda Bakıda keçiriləcək COP29 konfransında iştirakdan imtinası suallar doğurur. Neft və qaz sahəsində dünyanın ən iri istehsalçılarından biri olan Norveç enerji və ekoloji siyasətdə mühüm rol oynayır. Belə bir əhəmiyyətli beynəlxalq iqlim sammitində iştirakdan imtina etmək, ən azından, mübahisəli görünür.
Qadağanın pozulması və beynəlxalq diplomatiyada manipulyasiyalar
1986-cı ildə Beynəlxalq Balina Ovçuluğuna Nəzarət Komissiyası (IWC) balinaların kommersiya məqsədilə ovlanmasına moratorium tətbiq etdi. Lakin Norveç rəsmi “qorunma bəyannaməsi” verərək bu qadağadan yan keçməyi bacardı və ovunu davam etdirdi.
2000-ci ildən bəri Norveç balina ovu ilə məşğul olanlar 14,000-dən çox balinanı məhv edib və bu, ölkəni dünyada ən çox balina ovlayan dövlətə çevirib. 2023-cü ildə isə Norveç son 7 ildə ən yüksək göstərici ilə 580 kiçik zolaqlı balina (Minke whale) ovladı. Ancaq ən dəhşətli fakt odur ki, öldürülən balinaların 92%-i boğaz dişilərdir, bu da populyasiyaların bərpası üçün fəlakətli nəticələrə səbəb olur.
Ənənələrlə pərdələnmiş cinayət
Norveç bu fəaliyyəti guya qədim ənənələrlə və iqtisadi zərurətlə əsaslandırır, balina ətinin milli mədəniyyətin bir hissəsi olduğunu iddia edir. Reallıq tam başqadır. Greenpeace-in məlumatlarına görə, ovlanmış balinaların 60%-dən çoxu Yaponiyaya ixrac edilir, çünki orada hələ də balina məhsullarına tələbat var. Norveçdə isə balina ətinə maraq sürətlə azalır, mağazalar satışları dayandırır və tutulan balinaların böyük bir hissəsi ya heyvan yemi üçün istifadə olunur, ya da tullantıya çevrilir.
Ov həcmini azaltmaq əvəzinə, hökumət sənayeni subsidiyalaşdırır. 2022-ci ildə Norveç hökuməti balina ovu sektoruna 10 milyon avro dəstək ayırdı ki, bu da sənayeni dövlət yardımlarından asılı vəziyyətə salır. Environmental Investigation Agency (EIA) hesabatlarına əsasən, şirkətlərin gəlirlərinin 30%-i məhz subsidiyalar və vergi güzəştləri sayəsində formalaşır.
Dünyaya meydan oxuma: Lobbiçilik fəaliyyətdədir
Norveç təkcə IWC-nin moratoriumunu görməzdən gəlmir, eyni zamanda, maraqlarını diplomatik səviyyədə fəal şəkildə lobbiləşdirir. Ölkə, inkişaf etməkdə olan ölkələrə maliyyə yardımı göstərərək bu yardımları beynəlxalq forumlarda səs dəstəyini almaq üçün təzyiq rıçaqı kimi istifadə edir. 2019-cu ildə Norveç hökuməti Afrika və Karib hövzəsi ölkələrinə qrantlar şəklində 4 milyon dollar ayırdı, bununla onların beynəlxalq toplantılarda öz mövqelərinə dəstək göstərməsini təmin etməyə çalışdı.
Sea Shepherd təşkilatının təsisçisi Pol Votson deyir: “Norveç ikili oyun oynayır: dəstəyi satın alır və dəniz ekosistemlərinin qorunmasına yönəlmiş qlobal səyləri sarsıdır. Onların diplomatiyası prinsiplər üzərində deyil, sövdələşmələr üzərində qurulub.”
Ekoloji fəlakət: Okean ekosistemlərinin məhvi
Balinaların məhv edilməsi təkcə bəzi növlər üçün deyil, bütün dəniz ekosistemləri üçün ciddi nəticələrə səbəb olur. Marine Policy Journal jurnalında dərc olunmuş araşdırmaya görə, balinalar okeanda qida maddələrinin dövriyyəsində əsas rol oynayır. Onların fəaliyyəti fitoplanktonun biokütləsini artırır ki, bu da karbon qazını udur və atmosferdə oksigen səviyyəsini dəstəkləyir.
Ekoloqlar xəbərdarlıq edir ki, balinaların sayının azalması okeanlardakı qida zəncirinə ciddi təhdid yaradır və balıq populyasiyalarında tarazlığın pozulmasına səbəb ola bilər, bu isə dünya balıqçılığına mənfi təsir edəcək. WWF-in hesabatında vurğulanır ki, Norveçin fəaliyyəti BMT-nin Dayanıqlı İnkişaf Məqsədlərinə ziddir və biomüxtəlifliyi təhlükə altına qoyur.
Beynəlxalq Balina Ovçuluq Komissiyasının (BBOK) rolu
1946-cı ildə qəbul edilmiş Balina Ovçuluğunun Tənzimlənməsi Konvensiyasının müddəalarını həyata keçirmək üçün Beynəlxalq Balina Ovçuluq Komissiyası (BBOK) yaradılıb. Komissiyanın əsas məqsədi balina populyasiyalarının qorunması üçün ovun tənzimlənməsi və məhdudlaşdırılmasıdır. Ancaq BBOK-un qərarları yalnız tövsiyə xarakteri daşıyır və iştirakçı ölkələr rəsmi etiraz bəyanatları verərək bu qərarlardan qanuni şəkildə yayınmaq hüququna malikdirlər.
1982-ci ildə qəbul edilmiş kommersiya məqsədli ov moratoriumu, balina populyasiyalarının təhlükəsiz səviyyəyə çatdırılması üçün müvəqqəti tədbir kimi nəzərdə tutulmuşdu. Gözlənilirdi ki, ölkələr populyasiyalar bərpa olunana qədər ovu dayandıracaqlar. Lakin Norveç bu moratoriuma qarşı çıxaraq iqtisadi və mədəni səbəbləri əsas gətirərək etiraz bəyanatı verdi.
1993-cü ildə BBOK-un Elmi Komitəsi şimal Atlantik zolaqlı balinalarının sayının 87,500-ə çatdığını bəyan etdikdən sonra Norveç rəsmi olaraq kommersiya məqsədli ovunu bərpa etdi. Sonrakı illərdə Norveçin Balıqçılıq Nazirliyi illik kvotalar müəyyənləşdirdi və 2010-cu ilə qədər bu kvotalar ildə 1,286 balinaya çatdı. Lakin faktiki ov həcmi hər il təxminən 500–600 balina səviyyəsində qaldı ki, bu da hökumətin fikrincə, populyasiyanın davamlılığına təhlükə yaratmır.
Tutulur və Yaponiyaya satılır
Balina məhsullarının böyük hissəsi Yaponiyaya ixrac edilir, Norveç daxilində balina ətinə tələbat isə olduqca azdır. Bu fakt, balina ovunun əsasən kommersiya xarakteri daşıdığını aydın şəkildə göstərir.
Norveçin kommersiya məqsədli ovu 1988-1994-cü illərdə müvəqqəti olaraq dayandırmasına baxmayaraq, ölkə balinaları guya “elmi tədqiqatlar” adı altında ovlamağa davam etdi. Norveç bu dövrdə Komissiyadan "xüsusi icazələr" alaraq hər il 289 balina ovladı. Ancaq bu sayın elmi əsaslarla izah edilməsi ciddi şübhələr doğururdu. BBOK-un bir neçə qətnaməsində bu fəaliyyətin müəyyən edilmiş standartlara uyğun olmadığı və əslində kommersiya məqsədli ovun ört-basdır edilməsi olduğu qeyd edilmişdi.
1993-cü ildə Norveç belə icazələri almağı dayandırdı və bu, ölkənin tammiqyaslı kommersiya ovunu bərpa etməsi ilə üst-üstə düşdü. BBOK-un reaksiyası çox sərt oldu: 1994, 1995 və 1997-ci illərdə qəbul edilmiş qətnamələr Norveçin birtərəfli hərəkətlərini pislədi və ovu dərhal dayandırmağa çağırdı. Lakin Komissiyanın qərarlarının yalnız tövsiyə xarakteri daşıması Norveçə bu tələbləri hüquqi nəticələr olmadan görməzdən gəlmək imkanı verdi.
NAMMCO: Norveçin maraqlarını qorumaq üçün yeni platforma
1991-ci ildə Norveç, İslandiya, Qrenlandiya və Farer adaları ilə birlikdə Şimal Atlantika Dəniz Məməliləri Komissiyasını (NAMMCO) təsis etdi. Bu təşkilat, Norveçin yanaşmasına uyğun olaraq, davamlı və tənzimlənən balina ovunu dəstəkləyir. NAMMCO Norveç üçün əlverişli platformaya çevrildi, çünki burada BBOK-da mövcud olan məhdudiyyətlər olmadan öz maraqlarını irəli sürə bildi.
Norveçin NAMMCO-ya verdiyi maliyyə dəstəyi də onun prioritetlərini əks etdirir. 2016-cı ildə ölkə bu təşkilatla əməkdaşlığı gücləndirmək üçün 264 min dollar ayırdı, halbuki BBOK-a ödənilən üzvlük haqqı cəmi 80 min dollar idi. Bu balanssızlıq, Norveçin daha loyal strukturlar vasitəsilə mövqelərini möhkəmləndirmək istəyini göstərir.
Beynəlxalq mexanizmlərin zəifliyi və Norveçin iştahı
1946-cı il Konvensiyası çərçivəsində BBOK-un qərarlarına əməl olunmasını təmin etmək üçün effektiv sanksiya mexanizmləri mövcud deyil. Nəticədə Norveç, Komissiyanın qərarlarına qarşı rəsmi etirazlarını əsas gətirərək balina ovunu davam etdirə bilirdi.
Norveç təkcə BBOK-un tövsiyələrini görməzdən gəlməklə kifayətlənməyib, həm də yeni mexanizmlərin hazırlanmasında fəal iştirak edib. Məsələn, “Yenidən Baxılmış İstismar Qaydaları” (RMP) adlanan yeni alət qəbul edildi. Bu qayda, moratoriumu rədd edən ölkələr üçün kvotaların müəyyən edilməsini nəzərdə tuturdu. Norveç isə bu imkandan istifadə edərək öz maraqlarını daha da irəli sürdü.
Təzyiqlər, şikayətlər və laqeydlik
Avropa İttifaqının dəfələrlə Norveçi pisləməsinə və müraciətlərinə baxmayaraq, Norveç balina ovunu davam etdirir və bunu milli suverenlik prinsipi ilə əsaslandırır. 2023-cü ildə 19 ekoloji təşkilatdan ibarət koalisiya Avropa İnsan Haqları Məhkəməsinə şikayət verərək, Norveçi ətraf mühitin mühafizəsi hüququnu pozmaqda ittiham etdi. Norveç hökumətinin rəsmi reaksiyası isə sakit oldu:
"Balina ovu mədəniyyətimizin bir hissəsidir və biz bu hüququ qorumaqda davam edəcəyik," — hökumət nümayəndəsi bəyan etdi.
Siyasətçilər və ekoloji fəallar isə Oslonun ikiüzlülüyünə diqqət çəkirlər.
Britaniyalı ekoloq Robert Ricveyn deyir: "Öz adını dayanıqlı inkişafla bağlayan bir ölkə əslində okean faunasını məhv etməyi maliyyələşdirir və təşviq edir. Bu, Paris Sazişində təsbit olunmuş bütün prinsiplərin kobud şəkildə pozulmasıdır."
Sözlər yox, real hərəkətlər lazımdır
Norveç nümunəsi ekoloji siyasətdə ikiüzlülüyü və ikili standartları açıq şəkildə göstərir. Özünü "yaşıl" lider kimi təqdim edən bu ölkə, əslində balinaları məhv edərək iqtisadi mənfəəti təbiətin qorunmasından üstün tutur.
Fəlakətin qarşısını almaq üçün dünya ictimaiyyəti tədbirləri sərtləşdirməli və Norveçə təzyiq göstərərək onu balina ovundan imtinaya məcbur etməlidir.
Amerikalı ekoloq Ceyms Larson bu barədə belə deyir: "Təbiətin qorunması yalnız yüksək bəyanatlarla deyil, real hərəkətlərlə mümkündür. Norveç artıq ekoloji lider imici ilə barbar fəaliyyətlər arasında seçim etməlidir."
COP29 sammiti ilə bağlı ikiüzlülük
Hələ 2024-cü ilin iyununda Norveçin beynəlxalq inkişaf naziri Anne Beate Tvinnereym Osloda iqlim həllərinin təşviqi məqsədilə işgüzar nahar təşkil etdi. Bu tədbirdə iştirak edən Azərbaycan səfiri Zaur Əhmədov COP29 sammitinə hazırlıq və kənd təsərrüfatında səmərəliliyin artırılmasına yönəlmiş "Harmoniya" layihəsi barədə müzakirələr apardı.
İyul ayında Oksfordda keçirilən Avropa Siyasi Birliyi sammitində isə Norveçin Baş naziri Yonas Qar Störe COP29-u "ekoloji gündəlikdə mühüm mərhələ" adlandırdı və Norveçin bu prosesdə fəal iştirak edəcəyini vurğuladı. Lakin bir neçə ay sonra Störenin Bakıya səfərdən imtinası bu bəyanatlarla ziddiyyət təşkil edir.
Sentyabr ayında Norveç və digər Şimali Avropa ölkələri Azərbaycanda "NORDIC TALKS: The Nordic Green Model" layihəsinə start verdilər. Layihə çərçivəsində ekspertlər və diplomatlar yaşıl enerjiyə keçid təcrübələrini bölüşdülər və dayanıqlılıqla bağlı müzakirələr apardılar. Bütün bu fəaliyyətlər fonunda Störenin COP29-da iştirakdan imtinası daha da məntiqsiz görünür.
Hətta Norveçin işgüzar dairələri də COP29-a qatılmağa hazırlaşırdılar. Businessnorway.com saytı Norveçin iqlim həllərinin təşviqi məqsədilə Innovation Norway tərəfindən təşkil edilən biznes nümayəndə heyətinin anonsunu yayımladı. Bu təşəbbüs COP29 kimi platformalarda əməkdaşlıq və təcrübə mübadiləsinin əhəmiyyətini vurğulayaraq ölkənin innovativ nailiyyətlərini nümayiş etdirməyi hədəfləyirdi.
Bununla belə, baş nazirin səfərdən imtinası gizli motivlərə işarə edir. COP29 öncəsi Norveç və Cənubi Afrika diplomatlarının görüşləri qeyri-rəsmi danışıqlara hazırlıq məqsədi daşısa da, Störenin olmaması bu qərarın arxasında siyasi səbəblərin dayandığı ehtimalını artırır.
Enerji prioritetləri və iqlim öhdəlikləri arasında
Norveçin iqtisadi uğurunun əsasını neft və qaz təşkil edir ki, bunlar ölkənin ÜDM-nin 20%-dən çoxunu və ixrac gəlirlərinin təxminən 50%-ni əhatə edir. Ekoloji öhdəliklərə baxmayaraq, Oslo neft və qaz hasilatını inkişaf etdirməkdə davam edir və Barens dənizi ilə Arktikada yeni layihələr həyata keçirir. 2024-cü ilin əvvəlində hökumət hətta ekoloqların etirazlarına məhəl qoymadan sənaye tullantılarının fiyordlara axıdılmasına icazə verdi.
Bu iqtisadi maraqlarla yaşıl ritorika arasında balans ciddi suallar doğurur. Norveç dəfələrlə Paris Sazişinə sadiqliyini bəyan etsə də, ölkədə istixana qazı emissiyaları azalmır. Məsələn, 2018-ci il məlumatları göstərir ki, atmosferə buraxılan tullantılar əvvəlki illə müqayisədə artaraq təxminən 53 milyon tona çatıb.
Baş nazir Yonas Qar Störenin COP29 sammitində iştirakdan imtinası siyasi maraqların təsiri ilə atılmış addım kimi qiymətləndirilə bilər. Ola bilsin, Norveç hökuməti iqlim fondları qarşısında maliyyə öhdəliklərindən qaçmağa çalışır. Lakin belə qərarlar Oslo üçün ciddi reputasiya itkilərinə səbəb ola bilər. İqlim dəyişikliyi ilə mübarizə qlobal həmrəylik və kollektiv səyləri tələb edir, belə bir sammitdən imtina isə geriyə doğru addım kimi görünür.
Norveçin uzunmüddətli perspektivdə riskləri
Uzun müddət ərzində Norveç itirən tərəf ola bilər. İqlim dəyişiklikləri hər bir ölkəyə təsir göstərir və hər ötürülən sammit daha dayanıqlı gələcəyə doğru atılmayan bir addımdır. Əgər Norveç COP29-da iştirakdan imtina etməklə məsuliyyətdən yayınmaq niyyətindədirsə, bu qərarın nəticələri onun üçün gözlənilən maliyyə xərclərindən daha ciddi ola bilər.
Azərbaycan: Neft-qaz dövlətinin ekoloji liderliyi
Neft və qaz sektoru ilə tanınan Azərbaycan ətraf mühitin mühafizəsinə ciddi yanaşma nümayiş etdirir. Beynəlxalq ekspertlərin fikrincə, Azərbaycan COP29 sammitini təşkil edərək qlobal ekoloji gündəliyə sadiqliyini göstərdi. Sammitin yüksək səviyyədə və şəffaflıqla təşkil olunması ölkənin ekoloji diplomatiyada nümunəvi yanaşmasını təsdiqləyir.
İqlim diplomatiyası siyasətdən kənar olmalıdır
COP29 kimi sammitlər iqlim dəyişikliyi ilə mübarizədə dünya liderlərini bir araya gətirmək məqsədi daşıyır. Ancaq iqlim gündəliyinin siyasiləşdirilməsi qlobal səyləri zəiflətmək təhlükəsi yaradır. Ekologiya məsələləri geosiyasi oyunlarda təzyiq vasitəsinə çevrilməyəcək qədər əhəmiyyətlidir. Norveçin sammitdə iştirakdan imtinası isə beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən ciddi tənqidə məruz qala bilər.
