Azərbaycan və Ermənistan arasında Kazanda BRİCS sammiti çərçivəsində keçirilmiş danışıqlar hər iki ölkənin diplomatik gündəmində mühüm hadisə oldu.
Rəsmi bəyanatların məhdud detalları olmasına baxmayaraq, bu dialoq dərin təhlilə layiqdir, çünki iki dövlət arasındakı münaqişələrin həlli prosesində mühüm dəyişiklikləri əks etdirir. Bu görüşdə müzakirə edilən əsas mövzu sülh gündəminin irəlilədilməsi, o cümlədən sülh müqaviləsi, sərhədlərin delimitasiya və demarkasiyası, eləcə də qarşılıqlı maraq doğuran digər məsələlər oldu.
Görüş faktı özü artıq son dövrlərdə baş verən diplomatik uğursuzluqları nəzərə alaraq, ciddi bir nailiyyət kimi qiymətləndirilə bilər. Xatırladaq ki, iyul ayında Londonda planlaşdırılan İlham Əliyev və Nikol Paşinyan arasında görüş Ermənistan tərəfinin günahı ucbatından baş tutmamış, bu isə danışıqlar prosesini çətinləşdirmiş və durğunluq hissi yaratmışdı. Bundan əlavə, iki ölkə parlament sədrləri Sahibə Qafarova və Alen Simonyan arasında baş tutmalı olan görüşün ləğvi də gərginliyin artdığı təəssüratını gücləndirmişdi. Bu baxımdan Kazanda baş tutan görüş bir növ danışıqlar prosesinin “dirçəlişi” olub və bu, özü-özlüyündə əhəmiyyətli bir uğur kimi qiymətləndirilməlidir.
Məsələ nədədir?
Amma əsas sual təkcə danışıqların bərpasında deyil, həm də bunun dayanıqlı sülh prosesinə gətirib çıxarıb-çıxarmayacağında yatır. İlk baxışdan beynəlxalq oyunçular bu dialoqun irəliləməsini fəal şəkildə dəstəkləyirlər. Bunu son dövrlərdə Amerika rəsmilərinin regiona səfərləri və ABŞ prezidenti Co Baydenin Azərbaycan və Ermənistan liderlərinə şəxsi məktubları təsdiq edir. Bu diplomatik addımlar optimizm üçün müəyyən əsaslar yaratsa da, praktikada vəziyyət hələ də kifayət qədər mürəkkəbdir.
Paşinyan BRİCS sammitindəki çıxışında sülh müqaviləsinin mətninin 80%-nin artıq razılaşdırıldığını təsdiqlədi. Ancaq qalan 20% müqavilənin imzalanması prosesini təhlükə altına ala biləcək mühüm məsələlərdən ibarətdir. Xüsusilə Ermənistan Konstitusiyasında hələ də Qarabağa olan iddiaların qalması Azərbaycanın təhlükəsizliyi üçün ciddi risklər yaradır. Bu vəziyyət əsas məsələlər həll olunmadan müqavilənin imzalanmasını reallıqdan uzaq, formal bir addıma çevirə bilər.
Sərhədlərin delimitasiyası və demarkasiyası da əsas mövzulardan biri olaraq qalır. Azərbaycan tərəfi artıq müvafiq sənədi imzalamışdır, Ermənistan parlamenti isə onu birinci oxunuşda ratifikasiya etmişdir. İrəliyə doğru əhəmiyyətli bir addım isə Qazax rayonundakı dörd kəndin heç bir vasitəçi olmadan geri qaytarılması ilə bağlı razılığın əldə olunması oldu. Bu, davam edən gərginlik şəraitində müsbət bir siqnal kimi qiymətləndirilir. Ermənistan daxilindəki revanşist qüvvələrin müqavimətinə baxmayaraq, Paşinyanın hakim partiyası bu qərarı parlamentdən keçirməyə nail oldu.
Uğurlar var, lakin onlar çox kövrəkdir
Buna baxmayaraq, bu uğurlar çox kövrək ola bilər. Ermənistan sülh müqaviləsini ratifikasiya etməyə hazır olduğunu nümayiş etdirməyə çalışsa da, bəlkə də hazırkı prosesləri bir növ "repetisiya" kimi istifadə edir, konstitusiyasına zəruri dəyişikliklər etmədən. Azərbaycan üçün konstitusion məsələlərin həll olunmadığı belə bir ssenari qəbuledilməzdir. Bu, sülh müqaviləsi imzalandıqdan sonra belə Ermənistan Konstitusiya Məhkəməsi tərəfindən ləğv edilmə riskini yaradır və ya revanşist qüvvələr bu müqavilənin Ermənistan konstitusiyasına uyğun gəlməməsini bəhanə edərək gələcəkdə müqaviləni yenidən nəzərdən keçirmək və ya ləğv etmək üçün istifadə edə bilərlər.
Beləliklə, Azərbaycan böyük ehtimalla yetkin olmayan, formal siyasi sənədləri imzalamaqdan çəkinəcək. Bakı üçün əsas faktor, müqavilələrin hüquqi və institusional təminatlarla möhkəmləndirilməsi və onların yenidən nəzərdən keçirilməsinin mümkün olmamasıdır. Bu, danışıqların gələcəkdə daha diqqətli yanaşma tələb edən "çətin qaya"larından biridir.
Xarici oyunçuların roluna gəldikdə isə, qeyd etmək lazımdır ki, onların sülh nizamlanması prosesində iştirakı ikitərəfli xarakter daşıyır. Bir tərəfdən, Qərbin, xüsusən də ABŞ-ın təzyiqi sülh müqaviləsinin imzalanma prosesini sürətləndirmək məqsədi daşıyır və bu, formal olaraq vəziyyətin sabitləşməsinə kömək etməlidir. Digər tərəfdən, regionda vasitəçi və əsas oyunçu kimi Rusiyanın rolu az əhəmiyyətli deyil. Kazan görüşü göstərdi ki, Rusiyanın təşkil etdiyi danışıqlar Qərbin forumlarındakı oxşar cəhdlərdən daha nəticəverici ola bilər. Bu, Ermənistanın Qərbyönlü meyllərinin səmimiliyini və onun həqiqi əməkdaşlığa hazırlığını şübhə altına qoyur.
Bakı hadisələrdən qabağa keçmək niyyətində deyil
Bakıdan çıxarıla biləcək nəticələrdən biri odur ki, Azərbaycan real təminatlar olmadan müqaviləni imzalamağa tələsməməli və öz möhkəm diplomatik xəttini davam etdirməlidir. Müvəqqəti kompromislərə və ya həll olunmamış konstitusional ziddiyyətlərə əsaslanan sülh sazişi uzunmüddətli perspektivdə gərginliyi daha da dərinləşdirəcək. Bakının əsas məqsədi təkcə formal sənədlərin imzalanması deyil, həm də Azərbaycanın ərazi bütövlüyü və suverenliyini nəzərə alan bu sənədlərin real həyata keçirilməsidir.
Beləliklə, Kazandakı danışıqları mühüm, lakin dayanıqlı sülhə nail olmaq yolunda yalnız ilkin bir addım kimi qiymətləndirmək olar. Qarşıda hələ də mürəkkəb bir yol var ki, bu da yalnız diplomatik çeviklik deyil, həm də hər iki tərəfin prinsipial maraqları məsələsində möhkəmlik tələb edir.
Azərbaycan və Ermənistan arasında müzakirələr
Azərbaycan və Ermənistan arasında sülh müqaviləsinin imzalanmasına yönəlmiş danışıqlar Cənubi Qafqazda ən vacib və mürəkkəb məsələlərdən biri olaraq qalır. Azərbaycanın İkinci Qarabağ müharibəsindəki qəti qələbəsinə və Bakının münaqişəni beynəlxalq hüquq əsasında həll etmək üçün aydın niyyətlərinə baxmayaraq, Nikol Paşinyanın başçılıq etdiyi Ermənistan prosesi hər vəchlə gecikdirir. Paşinyan Azərbaycan tərəfinin məntiqini və mövqeyinin qanuniliyini tanımaq istəmədiyini göstərərək, süni maneələr yaradır və beynəlxalq hüquqa zidd absurd tələblər irəli sürür.
Azərbaycanın konstruktiv mövqeyi və Ermənistanın sabotaj taktikası
Azərbaycan dəfələrlə sülh yolu ilə həll ideyasına sadiqliyini sübut edib. Prezident İlham Əliyev dəfələrlə bildirib ki, ölkə beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən tanınan ərazi bütövlüyü prinsiplərinə əsaslanan sülh müqaviləsini imzalamağa hazırdır. Azərbaycan Cənubi Qafqazda uzunmüddətli inkişafın açarı olan sabit sülh və mehriban qonşuluq münasibətlərinin qurulmasına can atır. Fəqət bu konstruktiv mövqe Ermənistan tərəfindən sistematik müqavimətlə qarşılaşır. İrəvan kompromislərə getməkdən imtina edir və danışıqlar prosesində yeni maneələr yaradır.
Ermənistan prosesi gecikdirmək üçün Bakı üçün əvvəldən qəbuledilməz olan tələblər irəli sürür. Bunun ən parlaq nümunələrindən biri, beynəlxalq hüquq normalarının çərçivəsindən kənara çıxan Qarabağdakı erməni əhalisinə təminatlar tələbi idi. Azərbaycan dəfələrlə vurğulayıb ki, ölkədəki bütün vətəndaşlarının, o cümlədən ermənilərin hüquqlarını digər vətəndaşları ilə bərabər təmin edəcək. İrəvan bu məsələni siyasiləşdirərək onu təzyiq vasitəsinə çevirməkdə davam edir.
Süni tələblər və absurd şərtlər
Nikol Paşinyanın davranışı onun real sülhə doğru irəliləmək istəmədiyini göstərir. Ermənistanda Azərbaycan ərazilərinin geri qaytarılmasını "qanunsuz" kimi əsaslandırmaq cəhdləri hələ də davam edir, halbuki beynəlxalq hüquq və BMT Təhlükəsizlik Şurasının əsas qətnamələri Azərbaycanın Qarabağ üzərində suverenliyini birmənalı şəkildə təsdiq edir. Paşinyanın bu cür açıqlamaları reallıqla ziddiyyət təşkil edir və Bakıya qarşı siyasi təzyiq illüziyası yaratmağa yönəlib.
Ermənistan, həmçinin, əsas məsələlərlə bağlı mövqeyini tez-tez dəyişir. Məsələn, əvvəlcə sərhədlərin demarkasiyası məsələsini müzakirə etməyə hazır olduğunu bildirən İrəvan daha sonra bu mövzunu qeyri-real tələblərlə gündəmə gətirdi. Bu, Ermənistanın münaqişənin həllinə deyil, zaman qazanmağa və danışıqların imitasiyasını yaradaraq konkret razılaşmalardan qaçmağa yönəlmiş strategiyasını nümayiş etdirir.
Xarici faktor və geosiyasi manevrlər
Prosesi gecikdirən əsas amillərdən biri də ilk növbədə Qərb olmaqla, xarici qüvvələrin təsiridir. Bəzi ölkələr və beynəlxalq təşkilatlar Ermənistanı diplomatik cəhətdən dəstəkləməyə davam edir ki, bu da Paşinyana danışıqlarda özünü daha inamlı hiss etməyə imkan verir. Bu, xüsusilə Paşinyanın Ermənistanı Azərbaycanın "təcavüz qurbanı" kimi göstərmək cəhdlərində özünü büruzə verir, halbuki Azərbaycan tərəfinin mövqeyi beynəlxalq hüquq normalarına uyğundur.
Paşinyan BMT, Avropa İttifaqı və ATƏT kimi beynəlxalq platformalardan fəal şəkildə istifadə edərək öz maraqlarını lobbiləşdirir və Azərbaycanın "ədalətsizliyini" göstərən yanlış təsəvvür yaratmağa çalışır. Bu isə Paşinyan hakimiyyətinə real addımlardan qaçmağa və məsuliyyəti Bakıya yükləməyə imkan verir. Ermənistan Qərb tərəfdaşlarının dəstəyini qazanmağa çalışır və Paşinyanın fikrincə, bu, Azərbaycanı güzəştlərə getməyə məcbur edə bilər.
Reallıqda Qərb oyunçuları prosesə həlledici təsir göstərmir, çünki əksər ölkələr Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü tanıyır. Paşinyanın Qərbin dəstəyindən istifadə cəhdləri daha çox daxili auditoriyaya və öz siyasi mövqeyini qoruyub saxlamağa yönəlib.
İkili standartlar və diplomatik manipulyasiyalar
Ermənistan, həmçinin, öz diplomatiyasında aktiv şəkildə ikili standartlardan istifadə edir. Bir tərəfdən Paşinyan danışıqlara hazır olduğunu açıq şəkildə ifadə edir, amma digər tərəfdən onun hökuməti real irəliləyiş niyyəti göstərmir. O, Azərbaycan üçün əvvəldən qəbuledilməz olan tələbləri irəli sürməyə davam edir və bununla da dalana dirənmiş vəziyyətlər yaradır. Bu siyasət münaqişənin həlli istiqamətində deyil, gərginliyin və qeyri-müəyyənliyin saxlanılmasına yönəlib.
Belə ikili standartların nümunəsi Qarabağdakı ermənilərin hüquqları məsələsidir. Azərbaycan dəfələrlə bütün vətəndaşlarının təhlükəsizliyini və bərabər hüquqlarını təmin edəcəyini bəyan etsə də, İrəvan bu məsələni siyasi təzyiq vasitəsi kimi istifadə edərək Azərbaycanın suverenliyini şübhə altına almağa çalışır. Bu, danışıqların mahiyyətini zəiflədir və onları siyasi manipulyasiyalar arenasına çevirir.
Nizamlanma perspektivləri və çağırışlar
Bu gün Azərbaycan və Ermənistan arasında gedən danışıqlar çoxsaylı problemlərlə üzləşir ki, onların əksəriyyəti Ermənistan tərəfindən süni şəkildə yaradılır. Nikol Paşinyan və onun hökuməti real sülhə nail olmaq istəyi nümayiş etdirmir, əksinə, prosesi uzadaraq absurd tələblər irəli sürür və yeni maneələr yaradır. Azərbaycan beynəlxalq hüquq çərçivəsində hərəkət edərkən, Ermənistan həm daxili, həm də xarici amillərlə manipulyasiya edərək sülh müqaviləsinin imzalanmasından yayınmağa çalışır.
Cənubi Qafqazda sabit sülhün əldə edilməsi üçün təkcə tərəflərin kompromisə hazır olması deyil, həm də Ermənistanın təxribatçı manevrləri dayandırmaq üçün siyasi iradəsi lazımdır. Sülh prosesi bir tərəf onu bilərəkdən blokladığı müddətdə irəliləyə bilməz. Nəticə etibarilə, belə strategiyalardan imtina etmək və əsl dialoq qurmaq regionda uzunmüddətli sülhün və rifahın bünövrəsi ola bilər.(Bakunetwork)
