Zəruri qeyd: Mərmərə Universiteti Beynəlxalq Əlaqələr Bölümünün müəllimi Dr. Bilgehan Alagöz AA Analysis üçün İran Prezidenti seçilən Məsud Pezeşkianın namizədlik təşəbbüsündən və onun rəhbərliyi altında İranı nələrin gözlədiyindən yazıb. Senzor.az mövzunun və toxunulan məqamların aktuallığını nəzərə alaraq həmin yazını öz oxucularına təqdim edir.
**
İran Prezidenti İbrahim Rəisinin 19 may 2024-cü ildə helikopter qəzasında həlak olması ilə İran yeni prezident axtarışlarına başladı. Namizədlər İran Konstitusiyasında nəzərdə tutulan qaydalara uyğun olaraq prezident seçkiləri üçün müraciət etdilər və Konstitusiya Keşikçilər Şurası (AKK) kimin namizəd ola biləcəyinə qərar verdi. Bu çərçivədə 28 iyun 2024-cü ildə keçirilən seçkilər üçün ümumilikdə 6 namizədin ərizəsi təsdiq edildi. Həmin adlar arasında lap əvvəldən diqqət çəkən şəxs Məsud Pezeşkian oldu. Çünki Pezeşkian islahatçı kimliyi ilə tanınan yeganə namizəd idi. Digər tərəfdən, islahatçı prezident Məhəmməd Hatəminin 2001-2005-ci illər arasında fəaliyyət göstərən ikinci kabinetində səhiyyə naziri vəzifəsini icra edən və 2008-ci ildən bu yana ardıcıl 5 dəfə İran parlamentində millət vəkili olan Pezeşkianın 2021-ci ildə prezidentliyə namizədliyi eyni AKK tərəfindən rədd edilmişdi. Bu səbəbdən Pezeşkianın 2024-cü il prezident seçkilərində namizədliyini irəli sürməsinin səbəblərini anlamaq vacibdir.
Pezeşkianın namizədliyi strategiyanınmı məhsulu idi?
Bu mərhələdə diqqət yetirilməli əsas məsələ odur ki, 2015-ci ildə İran və ABŞ arasında imzalanmış Hərtərəfli Birgə Fəaliyyət Planının ABŞ-ın keçmiş prezidenti Donald Tramp tərəfindən 2018-ci ildə dekommunizasiyasından sonra İran həm ölkə daxilində, həm də regionda ciddi strateji çətinliklərlə üzləşməyə başlayıb.
“Müqavimət iqtisadiyyatı” adı altında Rusiya və Çinə arxalanaraq ölkə daxilində sarsılmış iqtisadiyyatı tarazlıqda saxlamaq üçün cəhdlər edilsə də, xalq hər keçən il daha da yoxsullaşırdı. Bununla əlaqədar olaraq ölkənin əsasən kənd yerlərində su etirazları və benzin etirazları kimi ictimai hərəkatlar baş verdi. Bu etirazlar 2022-ci ildə Məhsa Eminin şübhəli ölümündən sonra hicab öhdəliyinə etirazla başlayan, lakin ölkənin bir çox bölgəsinə yayılan və anti-demokratik təcrübələri hədəf alan bir sıra etirazlarla pik nöqtəsinə çatdı. Bütün bu etirazlar zorakılıqla yatırıldı. Bu, ictimaiyyətlə hakimiyyət arasında məsafənin artmasına səbəb oldu. Bu baxımdan xalq hakimiyyətdəkilərə öz reaksiyasını ölkədə keçirilən seçkiləri boykot etməklə göstərdi. İranda 2021-ci il prezident seçkilərində iştirak 48,48 faiz olduğu halda, 2024-cü il parlament seçkilərində bu rəqəm 40,64 faizə düşdü. Bu da öz növbəsində, İranın regiondakı ərəb monarxiyaları ilə bağlı son illərdə ən çox öyündüyü ölkədə azad seçkilər məsələsi ətrafında legitimlik böhranı riski yaratdı.
Qeyd edilməli olan digər mühüm məsələ İranın xüsusilə İsraillə yaşadığı gərginlikdir. İki ölkə uzun müddət gizli müharibə şəraitində olsa da, 2024-cü ilin aprelində birbaşa qarşıdurma riski ilə üzləşdilər. İsrailin İran daxilində müxalif qrupları səfərbər etmək imkanlarını nəzərə alaraq, İnqilab Rəhbəri Əli Xameneinin və İran istibleşmentinin prioriteti İsrail və diaspora müxaliflərinə ölkə daxilində təsir dairəsi yaratmağa imkan verən məsələləri müzakirə etmək olub. Bu kontekstdə ən prioritet yollardan biri də seçkilərdə iştirakını artırmaqla cəmiyyətin ölkə daxilində özünü yad hiss edən təbəqələrinin sistemə daxil edilməsi idi.
Onu da qeyd edək ki, Pezeşkian türk əsillidir və bütün seçki kampaniyası boyunca bunu açıq şəkildə dilə gətirib. Xüsusilə 2020-ci il Qarabağ müharibəsindən sonra İranda yüksələn yeni fars millətçiliyinin Türkiyə əleyhinə diskurslar üzərində formalaşması, eləcə də Azərbaycan-Ermənistan gərginliyində İranın ermənipərəst siyasət yürütməsi ölkədə türklər arasında narazılıq yaradıb. Halbuki 1979-cu il İran İslam İnqilabının bütün ölkə ərazisində qəbul edilməsində türklərin böyük rolu olub və Pəhləvi dövrü ilə müqayisədə türklər yeni sistemdə özlərinə daha geniş yer tapa biliblər. 2022-ci ildə Məhsa Eminin ölümündən sonra baş verən etirazlarda da türklər çox məhdud iştirak nümayiş etdirib. Ona görə də türklər fars millətçiliyinin artmasına baxmayaraq rejimə sadiqliklərini bir daha göstərdilər. Belə olduğu halda İnqilabın rəhbərliyi və nizam qurumu, türk əsilli islahatçı namizədin ölkədəki dərinləşən qüsur xətlərini aradan qaldırmasına icazə verməsini və sistemdəki mümkün qarışıqlıq halında türklərin rejim tərəfində möhkəmlənməsini təmin etməyi məqsədəuyğun hesab etdi.
Pezeşkianı nə gözləyir?
Əvvəla, qeyd edək ki, iyulun 5-də keçirilən prezident seçkilərinin ikinci turunda gözlənilənlərin əksinə olaraq, iştirak nisbəti aşağı olub. Seçkilərdə iştirak nisbəti 49,8 faiz təşkil edib. Bu o deməkdir ki, ölkənin 50 faizi hələ də seçkiləri boykot edir. Pezeşkianın və onun rəqibi Səid Cəlilinin aldığı səslərin sayı da digər mühüm məsələdir. Pezeşkian 16 milyon 384 min 403 və ya 53,6 faiz səs topladığı halda, Cəlili 13 milyon 538 min 179 səs və ya 44,3 faizlə xeyli səs toplayıb. Əvvəlki prezident Rəisinin 18 milyondan çox, ən yaxın rəqibinin isə cəmi 3 milyona yaxın səs topladığını nəzərə alsaq, Pezeşkian prezidentliyi dövründə ölkənin ikiqütblü siyasət reallığı ilə üzləşəcək.
Bundan əlavə, Pezeşkianı gözləyən digər fundamental problem İran parlamentinin hazırkı strukturudur. Çünki Cəlilinin yaxın olduğu İslam İnqilabı Müqavimət Cəbhəsi (Cebhe-i Paydari) qurulacaq kabinet üzvlərinin etimad səsverməsi də daxil olmaqla, bir çox mövzuda qanunvericilik və icra hakimiyyəti arasında rəqabətə səbəb olacaq. Burada Pezeşkianı qismən Məhəmməd Bakır Qalibaf ətrafında birləşən ənənəvi mühafizəkarlar dəstəkləyəcək. Lakin bu, qanunvericilik və icra hakimiyyəti arasında gərginlik potensialını tamamilə aradan qaldırmayacaq.
Pezeşkianın qarşısında duran ən aktual məsələlərdən biri də ölkənin dalana dirənmiş iqtisadi problemlərinin təcili həllinə ehtiyac olmasıdır. Bununla belə, ABŞ-ın rəhbərlik etdiyi ilkin və ikinci dərəcəli sanksiyalar İrana təzyiq etməkdə davam edir. Hazırda İran və ABŞ arasında Oman üzrə nüvə danışıqları prosesi dekommunizasiya edilib. Çünki İran artıq nüvə həddini keçib və nüvə silahı istehsal etmək imkanına çox yaxınlaşıb.
2024-cü ilin noyabrında ABŞ-da keçiriləcək prezident seçkilərində Co Bayden seçilərsə, Pezeşkian bərpa etmək istədiyi nüvə danışıqları prosesində özünü daha rahat hiss edəcək.
Digər tərəfdən, Donald Trampın son açıqlamaları onun da İranla nüvə danışıqları prosesinə başlamaq istədiyi təəssüratını yaradır. Lakin belə bir halda İranın regiondakı gücə söykənən siyasəti və İsrail üçün yaratdığı təhlükəsizlik riskləri ABŞ-ın da danışıqlar masasına oturmasını tələb edəcək. Pezeşkianın ölkədə siyasi hakimiyyəti təmin edə bilməsi onun İslam İnqilabı Keşikçiləri Ordusu ilə quracağı incə balansla birbaşa bağlı olacağından, Trampın ABŞ prezidenti olması ssenarisi Pezeşkianı sıxacaq məsələlərdən biri ola bilər...
