ABŞ-ın yeni prezidentlik dövründə Donald Tramp Xəzər regionunda necə bir siyasət yürüdəcək? Xəzər regionu ABŞ-ın milli təhlükəsizliyində strateji əhəmiyyətli bir bölgə kimi yenidən gündəmə gətirilə bilərmi? Rusiya, İran və son dövrdə Mərkəzi Asiyada mövqelərini möhkəmləndirən Çin kimi rəqiblərə qarşı bu regionun rolunun artırılması ehtimalı yüksəkdir.
Donald Trampın 2024-cü il prezident seçkilərində qələbəsi, Xəzər bölgəsi və xüsusilə Azərbaycan üçün yeni geosiyasi çağırışlar və perspektivlər yaradır. Tramp administrasiyası dövründə ABŞ-ın xarici siyasəti "Amerikanın üstünlüyü" (America First) prinsipinə əsaslanırdı ki, bu da əsasən iqtisadi maraqlara və hərbi müdaxilələrin məhdudlaşdırılmasına fokuslanmışdı. Onun ikinci prezidentlik dövründə Xəzər regionuna dair hansı siyasəti izləyəcəyi, Azərbaycanın enerji layihələrinə və regional təhlükəsizlik məsələlərinə necə yanaşacağı xüsusi maraq doğurur.
Donald Tramp administrasiyasının xarici siyasət doktrinasında enerji resurslarına olan diqqət mühüm yer tuturdu. Xəzər regionu isə dünya enerji bazarında strateji əhəmiyyətə malikdir. Azərbaycan "Cənub Qaz Dəhlizi" layihəsi çərçivəsində Avropanın enerji təhlükəsizliyində əsas rollardan birini oynayır. Beləliklə, Tramp administrasiyasının enerji siyasətində Azərbaycanın rolu aşağıdakı kontekstlərdə nəzərdən keçirilə bilər:
Avropa Birliyinin enerji təhlükəsizliyi: Tramp dövründə ABŞ-ın Avropanı Rusiyadan enerji asılılığını azaltmaq məqsədilə Azərbaycanın enerji layihələrinə dəstək verəcəyi gözlənilirdi. Bu siyasət Trampın Avropaya qarşı sərt mövqeyindən irəli gəlsə də, Azərbaycanın strateji mövqeyi ABŞ üçün vacib ola bilər.
Xəzər regionunda enerji resursları uğrunda rəqabət: ABŞ-ın İran və Rusiya ilə olan geosiyasi rəqabəti, Xəzər regionunun strateji əhəmiyyətini artırır. Trampın İranla nüvə sazişindən çıxması (2018) və Rusiyaya qarşı sanksiyalar siyasəti, bu regiondakı enerji layihələrinin dəstəklənməsini zəruri etmişdi.
Azərbaycanın Qərblə əməkdaşlığı: Tramp administrasiyasının Azərbaycanla münasibətləri "pragmatik əməkdaşlıq" çərçivəsində inkişaf etmişdi. ABŞ Azərbaycanın Cənubi Qafqazda müstəqil siyasət yürütməsini dəstəkləmişdi. Trampın yenidən hakimiyyətə gəlməsi ilə bu yanaşmanın davam edəcəyi ehtimal edilir.
Trampın xarici siyasətində hərbi müdaxilələrin məhdudlaşdırılması ön planda olsa da, regional təhlükəsizlik məsələləri də diqqətdən kənarda qalmır. Xəzər regionunda Azərbaycan aşağıdakı istiqamətlərdə ABŞ siyasətində xüsusi yer tuta bilər:
Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi: Tramp dövründə ABŞ Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsində daha neytral mövqe tutmağa çalışmışdı. Bu siyasət Trampın qlobal miqyasda müdaxiləçi xarici siyasətdən çəkinməsi ilə izah edilirdi. Yeni administrasiya dövründə Vaşinqtonun əsas diqqəti regionda sabitliyin təmin olunması və Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə dəstək verilməsi istiqamətində ola bilər.
İran və regional təhlükəsizlik: Tramp administrasiyası İranı ABŞ-ın əsas təhlükələrindən biri hesab edirdi. İranın Xəzər regionunda təsirini məhdudlaşdırmaq üçün Azərbaycanla strateji tərəfdaşlıq münasibətləri daha da güclənə bilər. Bu, həm enerji layihələrinin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi, həm də İrana qarşı siyasi təzyiq üçün vacibdir.
Terrorçuluqla mübarizə və hərbi əməkdaşlıq: Azərbaycan ABŞ-ın terrorçuluqla mübarizədə etibarlı tərəfdaşıdır. Trampın bu istiqamətdə mövcud əməkdaşlıq proqramlarını genişləndirməsi gözlənilir.
Trampın biznes yönümlü xarici siyasət yanaşması, ABŞ və Azərbaycanın iqtisadi münasibətlərinin inkişafına təkan verə bilər. Xüsusilə enerji sektorunda aşağıdakı addımların atılması mümkündür:
"Cənub Qaz Dəhlizi"nə dəstək: ABŞ-nin Azərbaycanın enerji resurslarının Avropaya çatdırılmasında iştirakını genişləndirmək;
Ticarət dövriyyəsinin artırılması: Tramp administrasiyasının ABŞ-Azərbaycan ticarət dövriyyəsini artırmaq üçün yeni müqavilələr və sərmayələr təşviq etməsi mümkündür;
Amerika şirkətlərinin iştirakı: Tramp biznes sektorundan gəldiyinə görə, ABŞ şirkətlərinin Azərbaycanın enerji və qeyri-enerji sektorlarında iştirakını dəstəkləyə bilər.
Trampın siyasətində Azərbaycanla diplomatik münasibətlərin inkişaf etdirilməsi xüsusi önəm kəsb edir. Bu, həm regional sabitliyin təmin olunması, həm də Azərbaycanın beynəlxalq səviyyədə təsirinin artırılması baxımından vacibdir. Xüsusilə
Azərbaycan-Türkiyə əlaqələri: Trampın Türkiyə ilə münasibətləri Azərbaycanın regiondakı rolunu artırmaq üçün yeni imkanlar yarada bilər.
Qərb və Rusiya arasında balans: Trampın yenidən hakimiyyətə gəlməsi ilə Azərbaycanın həm Qərblə, həm də Rusiya ilə balans siyasətini davam etdirməsi üçün yeni diplomatik mexanizmlər yarana bilər.
Donald Trampın yeni prezidentliyi dövründə ABŞ-ın Xəzər regionuna və Azərbaycana yanaşması daha çox iqtisadi maraqlar və enerji təhlükəsizliyi üzərində qurulacaq. Azərbaycanın strateji mövqeyi, enerji layihələri və regional sabitlikdəki rolu, Tramp administrasiyası üçün əsas prioritetlərdən biri ola bilər. Bununla yanaşı, ABŞ-Azərbaycan münasibətlərinin inkişafı, Trampın İran və Rusiya siyasətindən də asılı olacaq. Nəticə etibarilə, Trampın "pragmatik liderlik" yanaşması Azərbaycanın beynəlxalq arenada təsirini artırmaq üçün yeni imkanlar yarada bilər.
Son iyirmi beş il ərzində Xəzər dənizi ətrafında yerləşən postsovet ölkələrinin geosiyasi vəziyyəti köklü şəkildə dəyişib. Əvvəllər bu ölkələr ya Qərbin, ya da Rusiyanın təsir dairəsində olan vasitələr idi. İndi isə bu dövlətlər öz suverenliklərini tam reallaşdırır, qərarlar qəbul edir və ABŞ ilə münasibətlərdə daha müstəqil yanaşmalar nümayiş etdirirlər. Bu səbəbdən, region ölkələri ABŞ-ı yalnız strateji əməkdaşlıq və sərfəli təkliflər müstəvisində qəbul etməyə hazırdırlar.
Donald Trampın ilk prezidentliyi dövründə Transxəzər qaz kəməri layihəsi yenidən gündəmə gəlmişdi. Bu layihə, Türkmənistan qazını Avropa bazarlarına çıxarmaq üçün nəzərdə tutulmuşdu. 2019-cu ildə Tramp "Avropa enerji təhlükəsizliyi və diversifikasiyası aktı"nı imzalayaraq, ABŞ-ın Avropa İttifaqı, Cənubi Qafqaz və Xəzər regionu ilə enerji əməkdaşlığını gücləndirməyi planlaşdırmışdı.
Bu çərçivədə, ABŞ bərpa olunan enerji mənbələrinin inkişafını və transregional elektrik şəbəkələrinin qurulmasını təşviq etmişdi. Xüsusilə Avropa ölkələrinin "yaşıl enerji" keçidinə dəstək verməsi bu strategiyaya töhfə verdi. Lakin Trampın yanaşması, böyük enerji infrastruktur layihələrinin maliyyə yükünün istifadəçilərin üzərinə qoyulması idi.
ABŞ-ın bu yanaşması Avropa İttifaqının Azərbaycanla daha sıx əməkdaşlığa yönəlməsinə səbəb oldu. Rəsmi Bakı dəfələrlə bildirib ki, Azərbaycan bu layihədə iştirak etməyə hazırdır, lakin onu tamamilə öz gücü ilə həyata keçirmək fikrində deyil. Bu mövqeyə görə, Azərbaycan öz resurslarını yalnız birgə əməkdaşlıq çərçivəsində sərf etməyə üstünlük verir.
Trampın birinci prezidentliyi dövründə, 2019-cu ildə "Blue Dot Network" layihəsi elan edildi. Bu layihə, ABŞ-ın Asiya müttəfiqləri - Yaponiya və Cənubi Koreya ilə birlikdə dəstəklənərək, Çinin "Bir kəmər, bir yol" strategiyasına alternativ olaraq nəzərdə tutulmuşdu.
Layihənin məqsədi yüksək keyfiyyətli və etibarlı qlobal infrastruktur standartlarını inkişaf etdirmək olsa da, əslində Çin təsirini məhdudlaşdırmağa yönəlmişdi. ABŞ-ın bu strategiyası, region ölkələrinin Çinlə əlaqələrini zəiflətmək və Amerika ilə Avropa bazarlarına daha şəffaf çıxış imkanları yaratmaq məqsədini daşıyırdı.
ABŞ-ın Xəzər regionunda keçmişdəki uğurlarını təkrarlaması sual altındadır. 1990-cı illərin ortalarında ABŞ neft-qaz şirkətləri Azərbaycanın və Qazaxıstanın yataqlarında fəal şəkildə iştirak etmişdi. Lakin indiki dövrdə həm Rusiyanın təsirinin artması, həm də Çinin regiondakı mövqelərini gücləndirməsi bu prosesi çətinləşdirir.
Eyni zamanda, sanksiyalar səbəbindən Rusiya ilə Müstəqil Dövlətlər Birliyi (MDB) arasındakı əlaqələr mürəkkəbləşsə də, iqtisadi əlaqələrin həcmi azalmır, əksinə, artır. Bundan əlavə, regiona ərəb dövlətləri və Çin tərəfindən də təsir güclənir.
ABŞ-ın Xəzər regionundakı siyasəti yenilənmiş strategiyalara əsaslanmalıdır. Transxəzər qaz kəməri və digər enerji layihələri yenidən müzakirə mövzusuna çevrilə bilər. Lakin bu dəfə ABŞ-ın təşəbbüsləri daha çox iqtisadi reallıqlara və tərəfdaşlarla daha balanslı əməkdaşlığa əsaslanmalıdır.
Nəqliyyat infrastrukturunda isə ABŞ, Çinin "Bir kəmər, bir yol" strategiyasına rəqib ola biləcək layihələri təşviq etməklə, regionda mövqeyini gücləndirə bilər. Bununla yanaşı, ABŞ, Avropa və region ölkələrinin maraqlarını uyğunlaşdıraraq daha möhkəm əməkdaşlıq əlaqələri qurmağa çalışmalıdır.
... Donald Trampın yeni prezidentliyi dövründə Xəzər regionu ABŞ üçün yalnız strateji bir məkan deyil, həm də iqtisadi və siyasi prioritetlər baxımından yeni imkanlar platforması ola bilər.
Elçin ALIOĞLU(Trend)
