Avropa İttifaqında 2021-ci ildən başlayan təbii qaz təminatı böhranı regionun enerji siyasətinə, iqtisadiyyatına və ictimai əhval-ruhiyyəsinə əhəmiyyətli təsir göstərməkdə davam edir. Qaz ehtiyatlarının bərpası və tələbatın azalması ilə bağlı verilən bəyanatlara baxmayaraq, qaz qiymətləri hələ də yüksəkdir, qarşıdan gələn qışın riskləri isə bu "dayanıqlığın" nə qədər kövrək olduğunu göstərir.
Avropanın enerji mənzərəsini tam anlamaq üçün detallar üzərində dayanmaq lazımdır. Niyə "yetərli" miqdarda qazın kifayət etməməsi ehtimalı var və daxili, həm də xarici amillər bu mənzərəni necə formalaşdırır?
Anbarların dolması: naliyyətlər və məhdudiyyətlər
Avropa mühüm bir mərhələyə çatıb - qaz anbarlarını avqust ayına qədər 90%-ə qədər doldurub ki, bu da müəyyən edilmiş cədvəldən çox əvvəl baş verib. Bu, qış dövrünün sakit keçəcəyinə dair əminlik yaratmalı idi. Lakin bu ehtiyatların keyfiyyəti sual altındadır. Onların böyük bir hissəsi keçən ilin qalıqlarından formalaşıb; həmin dövrdə mülayim hava şəraiti və aşağı istehlak nəticəsində qaz artıq qalmışdı.
2024-cü ilin yazından bəri sıxılmış təbii qazın (STQ) idxalı tempi azalır, bu isə Asiya bazarlarındakı rəqabətin artması ilə əlaqəlidir.
Bundan əlavə, Avropa STQ-nin prioritet istehlakçısı rolunu itirir. 2022–2023-cü illərdə Avropa Çini və digər Asiya ölkələrini qabaqlayaraq bu bazarlardakı müvəqqəti tələbat azalmasından faydalandı. Lakin 2024-cü ildə vəziyyət dəyişdi. Çin iqtisadi fəaliyyətini bərpa etdi, kiçik Asiya idxalçıları isə rəqabəti daha da gücləndirdi. Bu yay Avropaya STQ idxalı 15–25% azalıb ki, bu da qış ayları üçün narahatedici bir siqnaldır.
Azalan ehtiyatlar və loqistika problemləri
Ötən illərdə Avropa STQ daşıyan tankerlərdən müvəqqəti üzən anbarlar kimi istifadə edirdi, bu da bir növ strateji ehtiyat yaradırdı. Lakin hazırda bu strategiya ciddi maneələrlə üzləşir. Avropa və Asiya arasındakı qiymət fərqi indi şərq bazarları üçün daha sərfəli vəziyyət yaradıb ki, bu da belə praktikaları daha az gəlirli edir.
Havanın kəskin soyuması və ya tədarükdə baş verə biləcək fasilələr zamanı Avropa bu "ehtiyat paraşütə" arxalana bilməyəcək.
Bu vəziyyət Avropanın enerji strategiyasını qısa və uzun müddətli dövrdə yenidən nəzərdən keçirməsinin nə qədər vacib olduğunu bir daha təsdiq edir. Təkcə daxili resurslarla deyil, həm də beynəlxalq bazarlardakı dəyişikliklərə uyğunlaşmaqla, Avropa enerji təhlükəsizliyini təmin etməlidir.
Havanın təsiri: “El Ninyo”dan “La Ninya”ya
Hava şəraiti həmişə Avropanın enerji balansında mühüm rol oynayıb. Son iki il ərzində “El Ninyo” fenomeni mülayim qışlara səbəb olub və enerji sektorundakı təzyiqləri azaldıb. Lakin 2024–2025-ci illərin qışı ilə bağlı proqnozlar daha az ümidvericidir. “La Ninya” fazasına keçid daha sərt və qarlı bir qış gətirə bilər ki, bu da mövsümi qaz tələbatını kəskin şəkildə artıra bilər.
Bu vəziyyət artan rəqabət şəraitində və Rusiya qazının təchizatı ilə bağlı qeyri-müəyyənliklər fonunda Avropanın enerji sistemini ciddi sınaq qarşısında qoyacaq.
Rusiyanın rolu: qaz axınlarına təhdidlər
Siyasi qarşıdurmalara və sanksiyalara baxmayaraq, Avropa Rusiya qazını, o cümlədən boru kəmərləri vasitəsilə idxal etməyə davam edir. Bununla belə, Ukrayna vasitəsilə qaz tranziti üçün mövcud müqavilə 2024-cü ilin sonunda başa çatır və onun uzadılması sual altındadır.
Əgər qaz təchizatı dayandırılarsa, bu, regionun enerji balansına ciddi zərbə vuracaq. Alternativ qaz mənbələri, məsələn, sıxılmış təbii qaz (STQ), mövcud geosiyasi və bazar şəraitində bu itkini tam kompensasiya edə bilməyəcək. Bu, Avropanın Rusiyaya davam edən qaz asılılığını bir daha vurğulayır.
Tələb və qiymətlər: yeni enerji nizamı
Avropada qaz tələbi 1984-cü ildən bəri ən aşağı səviyyəyə enib. Bunun əsas səbəbləri yüksək qiymətlər, enerjiyə qənaət təşəbbüsləri və bərpa olunan enerji mənbələrinin payının artmasıdır. Lakin bu vəziyyət dayanıqlıq zəmanəti vermir. Ani bir dəyişiklik - hava şəraitinin kəskin soyuması, tədarükdə fasilələr və ya Asiyada tələbin artması – qiymətlərin yenidən yüksəlməsinə səbəb ola bilər.
Kolumbiya Universitetinin Qlobal Enerji Siyasəti Mərkəzindən İra Cozefin fikrincə, hazırkı qaz qiymətləri 2022-ci ilin zirvə səviyyəsindən aşağı olsa da, hələ də böhrandan əvvəlki dövrlə müqayisədə iki dəfə yüksəkdir. Bu, Avropanın enerji dalanından hələ çıxmadığını göstərir.
Müsbət ssenaridə, qiymətlər Milada qədər 25–30 avro/saat-mVt-a qədər enə bilər. Lakin mənfi ssenari – məsələn, kəskin soyuqlar və ya geosiyasi gərginliklər – qiymətləri yenidən yüksək həddə çatdıra bilər, bu isə həm ev təsərrüfatları, həm də sənaye üçün əlavə maliyyə yükü yaradacaq.
Nəticələr və proqnozlar
Avropanın enerji sistemi həm daxili, həm də xarici təhlükələrə qarşı həssas olaraq qalır. Bu vəziyyətdən çıxış yolu həm qısa, həm də uzunmüddətli strategiyalar tələb edir.
- Qısamüddətli prioritetlər: Qiymət sabitliyini qorumaq və hava şəraiti və ya geosiyasi amillərlə bağlı qəfil tələbat artımının qarşısını almaqdır.
- Uzunmüddətli prioritetlər:
- Qaz tədarükçülərinin şaxələndirilməsi: Dəyişkən bazarlardan asılılığın azaldılması uzunmüddətli sabitlik üçün vacibdir.
STQ infrastrukturunun genişləndirilməsi: Liman güclərinin artırılması və logistik çevikliyin yaxşılaşdırılması enerji təhlükəsizliyini möhkəmləndirəcək.
Bərpa olunan enerjiyə keçidin sürətləndirilməsi: Bu, yalnız qaz tələbatını azaltmaqla kifayətlənməyəcək, həm də Avropa iqtisadiyyatını xarici şoklara daha davamlı edəcək.
Qarşıdakı qış: yenidən sınaq zamanı
Avropanın enerji dayanıqlılığı növbəti qışda bir daha sınaqdan keçəcək. Kağız üzərində kifayət qədər görünən qaz ehtiyatları, hər hansı gözlənilməz hadisələr zamanı sürətlə tükənə bilər.
Siyasət, hava və qlobal bazarlar – bu üç əsas faktor Avropanın bu mövsümü böhran olmadan keçirib-keçirməyəcəyini müəyyən edəcək. Qərarlar yalnız bu qışı deyil, həm də regionun enerji gələcəyini formalaşdıracaq.
Ukrayna və Avropa enerji kəsişməsində
Kyiv Independent ingilisdilli nəşrinə verdiyi müsahibədə Ukraynanın dövlət neft-qaz şirkəti "Naftoqaz"ın baş direktoru Oleksiy Çernışov, Avropanın enerji təchizatı strategiyasını dəyişdirə biləcək bir açıqlama ilə çıxış edib. O təsdiqləyib ki, Azərbaycan qazının Ukrayna vasitəsilə Avropaya tranziti ilə bağlı hazırda heç bir danışıqlar aparılmır. Bu mövqe, "Naftoqaz" ilə Rusiya "Qazprom"u arasında olan müqavilənin yaxın zamanda başa çatması fonunda xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Kiyevdən yeni baxış
Oleksiy Çernışov Qərb mediasında yayılan bəzi manipulyativ məlumatlara diqqət çəkərək, bəzi mənbələrin razılaşma yaxınlığında olduğu barədə qəsdən şayiələr yaydığını vurğulayıb. O, bu cür iddiaları faktiki əsaslara malik olmayan manipulyasiya adlandırıb.
7 noyabrda keçirilən Kiyev Beynəlxalq İqtisadi Forumu çərçivəsində Çernışov bildirib ki, yaxın iki ay ərzində bir çox alternativ ssenarilər və manipulyativ narrativlərin ortaya çıxacağını gözləmək olar.
Lakin onun sözlərinə görə, reallıq daha az optimistdir: qaz tranziti üçün heç bir həyat qabiliyyətli alternativ model hələlik təklif edilməyib. Bundan əlavə, Ukrayna, 2024-cü ilin sonuna qədər Rusiya qazının tranzitinin tamamilə dayandırılacağı ssenariyə hazırlaşır. Bu vəziyyət, xüsusilə də Rusiya qazından güclü asılı olan Avropa ölkələri üçün misli görünməmiş çağırışlar yaradacaq.
Ziddiyyətli siqnallar
Azərbaycan ilə mümkün razılaşmalar haqqında mediada yayılan məlumatlar bir-birinə ziddiyyət təşkil edir. 1 noyabrda Bloomberg agentliyi daxili mənbələrə istinad edərək, Macarıstan və Slovakiyanın enerji şirkətlərinin Azərbaycanla illik 12–14 milyard kubmetr qaz tədarükü üzrə müqavilələr bağlamaq üzrə olduğunu xəbər verib. Lakin həmin gün Slovakiyanın dövlət şirkəti SPP, Reuters agentliyinə açıqlamasında Avropa danışıqlarının yekun razılaşmalardan uzaq olduğunu bildirib.
Bu ziddiyyətli xəbərlər Avropanın enerji siyasətində artan qeyri-müəyyənliyi əks etdirir. Avstriya, Macarıstan və Slovakiya kimi ölkələr, sanksiyalara və tədarükün azalmasına baxmayaraq, hələ də əsas enerji mənbəyi kimi Rusiya qazına güvənirlər.
Bu ziddiyyətlər təkcə təchizatla bağlı cari çağırışları deyil, həm də qitənin enerji balansını yenidən müəyyən edən siyasi və iqtisadi gərginlikləri əks etdirir. Rusiya qazını əvəz etmək üçün konkret həllərin olmaması Avropanın enerji təhlükəsizliyi ilə bağlı qərar qəbul edənləri daha da çətin vəziyyətə salır. Onlar beynəlxalq bazarların məhdudiyyətləri ilə strateji hədəflər arasında balans tapmaq məcburiyyətindədirlər.
Tramp Avropaya nə təklif edəcək?
Avropada enerji böhranının dərinləşdiyi bir dövrdə ABŞ-ın rolu diqqət mərkəzinə keçir. Avropa Komissiyasının sədri Ursula fon der Lyayen bu yaxınlarda ABŞ-ın yeni seçilmiş prezidenti Donald Tramp ilə Amerikanın sıxılmış təbii qazının (STQ) Avropa bazarına tədarükü perspektivlərini müzakirə edib. Fon der Lyayen vurğulayıb ki, Amerika qazı daha sərfəli iqtisadi variant ola bilər və Avropanın enerji xərclərini azaltmağa kömək edər.
Avropa İttifaqı artıq Rusiya qazı, o cümlədən STQ idxalına ciddi məhdudiyyətlər tətbiq etsə də, ABŞ-dan mümkün tədarükün detallarına hələ toxunulmayıb. Bununla belə, qışın yaxınlaşması və enerji ilə bağlı çağırışların daha da ağırlaşması fonunda bu məsələnin prioritet olacağı ehtimal olunur.
Avropa hara yönəlir?
Avropanın enerji təchizatı ilə bağlı vəziyyəti hər keçən gün daha da mürəkkəbləşir. Rusiya qazını Azərbaycan qazı ilə əvəzləmək perspektivləri texniki və siyasi maneələrlə üzləşir. Eyni zamanda, Avropa İttifaqı Rusiyaya təzyiqi artırır, ABŞ isə Avropa enerji bazarında mövqeyini gücləndirməyə çalışır.
Ukrayna üzərindən qaz tranzitinin dayandırılması gözləntisi yeni həllərin axtarışı üçün katalizator rolunu oynaya bilər. Lakin əsas sual budur: Avropa ölkələri soyuqlar başlamazdan əvvəl sabit enerji mənbələri tapa biləcəkmi?
Enerji arxitekturasının gələcəyi
Bu vəziyyətin nəticələri regionun enerji arxitekturasını onilliklər boyu formalaşdıracaq. Avropa hazırda strateji bir yolayrıcındadır və onun enerji sahəsindəki qərarları təkcə mövcud böhrandan çıxış yollarını deyil, həm də qlobal enerji mənzərəsində öz yerini müəyyən edəcək. ABŞ-ın STQ tədarükləri ilə bağlı gələcək addımları və Azərbaycan qazına dair müzakirələrin taleyi, Avropanın enerji təhlükəsizliyi strategiyasını yenidən müəyyən edə bilər.(Bakunetwork)
