Elə bil dünənə qədər dünyanın hərbi qərargahlarında hələ də mübahisə gedirdi – pilotsuz təyyarə doğrudanmı qırıcını əvəz edə bilər? Bu gün bu sual artıq keçmişin yadigarı kimi səslənir. Türkiyənin Bayraktar Kizilelma döyüş dronunun həyata keçirdiyi nümayiş uçuşu elə bir dönüş nöqtəsinə çevrildi ki, tarix sadəcə istiqamətini dəyişmədi – o, yeni yola çıxdı. Artıq önəmlisi kabinədə kimin oturması deyil. Əsas olan odur ki, kim daha tez düşünür, daha uzaqdan zərbə endirə bilir və orada fəaliyyət göstərə bilir ki, bu da pilotlu aviasiyanın illərlə çox baha və çox ləng olduğu məkan idi.
Kizilelma göstərdi ki, strateqlərin etiraf etməyə çəkinəcəyi məqam yetişib: pilotsuz qırıcılar artıq köməkçi texnika deyil. Onlar real hədəflərə qarşı havada üstünlük qazanmaq, manevr etmək, zərbə endirmək və hava məkanına nəzarət etmək gücündədir. Bu, texnoloji təqdimat və ya sərgi reklamı deyil. Bu, hərbi doktrinanın, geosiyasətin və qlobal güc balansının qaydalarını yenidən yazan bir addımdır.
Ən maraqlısı isə budur ki, bu inqilab laboratoriyada yox, yeni strateji rəqabətin meydanında baş verdi. Türkiyə göstərdi ki, asimmetrik müharibələr dövrü artıq partizanlar və ucuz yerüstü dronlardan ibarət deyil. Mübarizə indi səmanın yeni qatına qalxır – burada artıq raketin tonnajı və ya təyyarənin qiyməti deyil, zəkası, muxtariyyəti və düşmən reaksiyaya gəlməzdən əvvəl zərbə endirmə qabiliyyəti həlledicidir.
Biz gələcəyin tədricən gələcəyinə inanmışdıq. Amma Kizilelma göstərdi: bəzən gələcək bir anda başının üstünə çökür. Və indi bütün dünya hərbi sənayesi düşüncə tərzini dəyişməyə məcburdur. Çünki havaya qalxan sadəcə yeni bir döyüş maşını deyil – havaya qalxan yeni hərbi fəlsəfədir.
Texnoloji sıçrayış: Pilotsuz təyyarənin ilk hava-hava zərbəsi
2025-ci il noyabrın 30-da Türkiyə hərbi aviasiya tarixində adını qızıl hərflərlə yazdı. Bayraktar KIZILELMA ağır pilotsuz döyüş aparatı ilk dəfə olaraq radar yönləndirməli “hava-hava” raketi ilə reaktiv hədəfi aşkarladı, izlədi və məhv etdi. Sinop sahillərində Qara dəniz üzərində keçirilən sınaq, dünyada ilk dəfə pilotsuz aparatın birbaşa görmə xəttindən kənarda (BVR – Beyond Visual Range) hava hədəfini vurması kimi tarixə düşdü. İndiyədək bu cür imkanlar yalnız ən yeni nəsil pilotlu qırıcıların imtiyazı sayılırdı. Kizilelma isə bu qəlibi sındıraraq, təcrübəli pilot səviyyəsində dəqiqlik nümayiş etdirdi və pilotsuz aviasiyanın imkanlarını bir neçə pillə yüksəltdi.
Texniki baxımdan bu nailiyyətin miqyası təsiredicidir. Kizilelma Türkiyənin ASELSAN şirkəti tərəfindən hazırlanmış MURAD (AESA) aktiv fazalı radar sistemi ilə təchiz olunub – bu, müasir “stealth” qırıcılarında quraşdırılan səviyyədə bir radiolokasiyadır. Dron sınaq çərçivəsində havaya buraxılmış reaktiv hədəfi ilk olaraq bu radar vasitəsilə aşkarlayıb müşayiətə götürdü. Daha sonra Kizilelma TÜBİTAK SAGE institutunun hazırladığı GÖKDOĞAN orta mənzilli “hava-hava” raketini buraxdı. Raketa trayektoriyanı artırmaq üçün “qorka” (loft) manevri etdi və hədəfi birbaşa zərbə ilə vurdu.
Hədəf kimi reaktiv mühərrikli pilotsuz təyyarə-imitator istifadə olunmuşdu – yəni real düşmən təyyarəsinə mümkün qədər yaxın obyekt. Zərbənin uğuru bütün sistem zəncirinin – aşkarlama, izləmə, buraxılış, yönləndirmə və məhv etmə – tam yerli texnologiyalarla işlədiyini sübut etdi. İlk dəfə Türkiyə aviasiyası milli radar və milli raketlə milli təyyarədən atış həyata keçirdi. Baykar şirkətinin baş direktoru Haluk Bayraktar bunu “milli güc zəncirinin bağlanması” adlandırdı və vurğuladı: “Bu qürur bizim millətimizindir”.
Baykar-ın texniki direktoru Selçuk Bayraktar isə bəyan etdi: “Bu gün biz aviasiya tarixində yeni bir dövrün qapısını açdıq. İlk dəfə dünyada bir döyüş dronu radar yönləndirməli raket buraxaraq hədəfi cərrah dəqiqliyi ilə vurdu”. Türkiyə Müdafiə Nazirliyi də hadisəni “gələcəyin övladlarımız naminə qurulduğu tarixi an” kimi qiymətləndirdi.
Bu hadisə ilə faktiki olaraq 2025-ci ilin sonunda döyüş aviasiyasının yeni mərhələsi başladı – burada artıq pilotsuz sistemlər köməkçi roldan çıxaraq hava üstünlüyünün birbaşa daşıyıcısına çevrilir.
Pilotlu–Pilotsuz əməkdaşlıq: yeni əməliyyat fəlsəfəsi
Sinop sınaqlarının ən önəmli məqamlarından biri pilotlu və pilotsuz təyyarələrin birgə fəaliyyət konsepsiyasının (MUM-T – Manned-Unmanned Teaming) real şəraitdə sınaqdan keçirilməsi oldu. Bayraktar KIZILELMA havaya tək qalxmamışdı – onu Türkiyə Hərbi Hava Qüvvələrinin Mərzifon bazasından qalxan beş F-16 qırıcısı və ağır kəşfiyyat-zərbə dronu Akıncı müşayiət edirdi. Sınağın əsas mərhələsində KIZILELMA “Falcon”larla birgə düzülüşə daxil olaraq, faktiki olaraq qarışıq eskadrilya uçuşunu təqlid etdi – yəni pilotlu və pilotsuz platformalar eyni döyüş sırasına girdi. F-16-lar idarəetmə və hava məkanının nəzarətini təmin edən “komanda bəndi” kimi çıxış edirdi, KIZILELMA isə ön xəttdə hədəfi məhv etməyə hazır zərbə elementi rolunu oynayırdı. Akıncı isə yaxın məsafədə havadan müşahidə və rabitə retranslyasiyasını təmin edirdi, prosesi kameralara qeydə alırdı.
Bu uçuş “sadiq qanad yoldaşı” (loyal wingman) fəlsəfəsinin gerçək sınağı idi. Fikir yeni deyil: aparıcı dövlətlər bir neçə ildir ki, pilotlu qırıcıların yanında yüksək dərəcədə avtonom dronların döyüş aparacağı konsepsiyanı işləyir. Amma Türkiyə bu ideyanı praktik formada, tam işlək sistemlə nümayiş etdirən ilk ölkə oldu. Müqayisə üçün, ABŞ Skyborg proqramı çərçivəsində XQ-58A Valkyrie dronlarını pilotlu təyyarələrə inteqrasiya etməyə çalışır, Avstraliya isə Boeing ilə birgə MQ-28 Ghost Bat layihəsini həyata keçirir. Lakin 2025-in sonuna qədər bu layihələrin heç biri hələ döyüş şəraitində silah tətbiqi nümayiş etdirməmişdi. Boeing dekabrda MQ-28-dən ilk AIM-120 buraxılışını planlaşdırırdı, amma KIZILELMA artıq bu mərhələni keçdi. Bu həm psixoloji, həm texnoloji baxımdan ciddi dönüşdür – Türkiyə müdafiə sənayesi Qərb nəhənglərini qabaqlayaraq yeni planı müəyyənləşdirdi.
MUM-T prinsipi insanla maşının sinerjisinə əsaslanır. Pilotlu təyyarə çevik qərarvermə və yaradıcı düşünmə üstünlüyünə malikdirsə, pilotsuz aparat dözümlülük, riskə getmə və ekstremal manevrlər baxımından üstündür. Belə tandemdə pilotlar ən təhlükəli tapşırıqları dronlara həvalə edə bilər – məsələn, düşmən qırıcılarının qarşısını almaq və ya hava müdafiəsini yarmaq üçün onları irəli göndərmək. Sinop ssenarisində də məhz bu model işlənmişdi: F-16-lar “komanda lideri” funksiyasını yerinə yetirirdi, KIZILELMA isə uzaq məsafədə “zərbə avanqardı” kimi çıxış edirdi. Bu, hava qüvvələrinin tarixində ilk real nümunə idi ki, qarışıq eskadrilya – həm pilotlu qırıcılar, həm də pilotsuz perexvatçılar – eyni missiyada uçuş həyata keçirib.
Türkiyə Hərbi Hava Qüvvələrinin generalları və layihə rəhbərləri birbaşa sınaq uçuşunda, F-16D cütlüyü ilə KIZILELMA-nın yanında iştirak etdilər. Bu fakt həm texnologiyaya etimadı, həm də konsepsiyanın institusional səviyyədə qəbulunu göstərdi.
Yeni əməliyyat modeli: qarışıq eskadrilya
Pilotlu–pilotsuz inteqrasiya mövcud döyüş doktrinalarını kökündən dəyişir. Əvvəllər eskadrilya yalnız pilotlu təyyarələrdən ibarət olurdu, indi isə bir-iki pilot bir neçə dronu eyni anda idarə edən “qarışıq qrup” standart vahidə çevrilə bilər. KIZILELMA məhz bu sistem üçün dizayn edilib: o, real vaxt rejimində məlumat mübadiləsi aparır, həm aparıcı təyyarədən, həm də idarəetmə mərkəzindən komanda qəbul edə bilir. Eyni zamanda, rabitə kəsilərsə, süni intellekt sayəsində muxtar şəkildə döyüşü davam etdirmək qabiliyyətinə malikdir.
Türkiyəli mühəndislər bildirirlər ki, KIZILELMA saniyənin onda birində qərar tələb edən manevrləri – kəskin yayınma, hücum dönüşü və s. – özü icra edə bilər. Bu da onu passiv icraçıdan aktiv döyüş agentinə çevirir. Belə avtonomluq “dron sürüsü” konsepsiyasının reallaşması üçün vacibdir: bir pilot bir neçə dronu əl ilə idarə edə bilməz, amma onlara tapşırıq verib avtomatik rejimə buraxa bilər. ABŞ-ın CCA (Collaborative Combat Aircraft) proqramı da eyni məqsədi daşıyır – altıncı nəsil döyüş təyyarələri üçün pilotsuz “qanad yoldaşları” hazırlamaq. General Atomics-in YFQ-42A və Anduril-in YFQ-44A prototipləri 2024-25-də ilk müstəqil uçuşlarını etdilər, lakin hələ pilotlarla birgə missiya və ya raket buraxılışı reallaşdırmayıblar. Çin də bu istiqamətdə fəaldır: GJ-11 “Kəskin Qılınc” stealth-dronu artıq qırıcılarla birlikdə test uçuşları edib. Yəni “loyal wingman” konsepsiyası artıq qlobal trendlə çevrilib və Türkiyə bu yarışda ön cərgəyə çıxıb.
Türkiyənin pilotsuz aviasiyada texnoloji sıçrayışı
Sinop sınağı həm də texnoloji baxımdan bir ilk idi. İlk dəfə ağır döyüş dronu aktiv radar yönləndirməli “hava-hava” raketi ilə reaktiv hədəfi uzaq məsafədən vurdu. ASELSAN-ın MURAD radarı və TÜBİTAK SAGE-nin GÖKDOĞAN raketi ilə təchiz olunan KIZILELMA hədəfi birbaşa görmə xəttindən kənarda, yəni “ufuq arxasında” məhv etdi. Bu, pilotsuz sistemin BVR (Beyond Visual Range) rejimində tam müstəqil döyüş aparmaq qabiliyyətini sübut edən ilk real hadisə oldu.
Texniki göstəricilər də diqqətəlayiqdir: aerodinamik “stealth” profilli platforma Mach 0.9 sürətə qədər çıxır, 500 dəniz mili radiusda fəaliyyət göstərə bilir. Aselsan istehsalı AESA MURAD-100 radarı eyni vaxtda bir neçə hədəfi izləyə, hava və yer səthində döyüş aparmaq üçün çoxkanallı məlumat ötürə bilir. GÖKDOĞAN raketi isə ABŞ-ın AIM-120 AMRAAM analoqu səviyyəsindədir – 65 kilometrdən çox mənzil və LOAL (launch-off-after-lock) rejimi.
Bütün bu komponentlər – platforma, radar və raket – milli istehsaldır. Türkiyə beləliklə hava müdafiə zəncirinin hər halqasını öz gücü ilə formalaşdırdığını nümayiş etdirdi.
Bu, yalnız texnologiya deyil, həm də yeni hərbi düşüncə tərzidir. KIZILELMA artıq sübut etdi ki, pilotsuz aparat müstəqil şəkildə hədəfi tapmaq, müşayiət etmək və məhv etmək iqtidarındadır – və bu, indiyə qədər yalnız pilotlu qırıcıların işi sayılırdı.
Türkiyə Hərbi Hava Qüvvələrinin komandanı general Ziya Cemal Kadıoğlu sınağı “aviasiya tarixində yeni mərhələnin başlanğıcı” adlandırdı. Ekspertlər isə hesab edir ki, KIZILELMA və gələcək TF KAAN qırıcısı vahid rəqəmsal şəbəkədə birləşdiriləcək – pilotlu təyyarələr idarəetmə və əlaqə funksiyalarını üzərinə götürəcək, pilotsuzlar isə ön xətdə düşməni vuracaq.
Beləcə, Türkiyə artıq formal müttəfiqliklə deyil, öz texnoloji uğurları ilə “böyük aviasiya klubu”na daxil oldu. TB2-dən KIZILELMA-ya qədər cəmi on il keçdi – halbuki bu mərhələyə başqa dövlətlər bir neçə nəsil texnika ərzində çatmışdılar.
Doktrinal dəyişikliklər: pilotlu döyüşdən “pilotlu–pilotsuz” əməliyyata
Sinop sınağının əsl mənası təkcə texnoloji irəliləyişdə deyil, əməliyyat fəlsəfəsinin dəyişməsində idi. Türkiyə komandanlığı KIZILELMA-nı qarışıq ekipaj ssenarisində sınaqdan keçirdi: beş F-16 kəşfiyyat və dəstək rolunda çıxış edərək, eyni zamanda pilotsuz aparatlarla qarşılıqlı döyüş əməliyyatını modelləşdirdi. Bu, hava döyüşlərinin yeni “stilini” – pilotlu–pilotsuz inteqrasiya modelini göstərdi.
Bu konsepsiya təkcə Türkiyəyə məxsus deyil. ABŞ Hərbi Hava Qüvvələri və Pentaqon Skyborg və Collaborative Combat Aircraft (CCA) proqramları vasitəsilə eyni yanaşmanı inkişaf etdirir: məqsəd pilotlu və pilotsuz qırıcıların vahid şəbəkədə birgə fəaliyyətini təmin etməkdir. Avstraliyada F-35-lə sinxron uçuş üçün hazırlanmış MQ-28 Ghost Bat artıq pilotlu təyyarələrlə birgə sınaqlara başlayıb. Çin də oxşar istiqamətdə irəliləyir – GJ-11 Kəskin Qılınc stealth dronu J-20 qırıcısı ilə “cüt uçuş” modelini sınayır. Cənubi Koreya, Böyük Britaniya və Rusiya da eyni ideyaya maraq göstərirlər. Amma fərq ondadır ki, KIZILELMA artıq real döyüş tapşırığını yerinə yetirib – bu, konsepsiyadan praktikaya keçidin ilk nümunəsidir.
Türkiyənin bu sahəyə sistemli yanaşması aydın görünür. KIZILELMA aşağı radiolokasiya görünürlüğü, daxili silah bölmələri və milli idarəetmə şəbəkəsinə inteqrasiya üçün hazırlanıb. Paralel olaraq, gələcək nəsil çoxməqsədli qırıcı – TF KAAN – üzərində iş gedir. TF KAAN ilkin mərhələdən “hava komanda mərkəzi” kimi dizayn olunur, yəni pilotsuz “qanad yoldaşlarını” idarə etmək üçün. ASELSAN məlumatına görə, bu təyyarə yerli Flight Datalink sistemi vasitəsilə KIZILELMA və digər UCAV-larla əlaqə saxlayacaq, onlara hava hücumu və müdafiə tapşırıqları ötürəcək. Beləliklə, Türkiyə havada mərkəzləşmədən çox, dərin şəbəkələşməyə əsaslanan sistem qurur: pilotlu təyyarələr nisbətən qorunan arxa mövqedə qalır, pilotsuzlar isə ön xətdə təhlükəli missiyaları icra edir.
RAND Corporation bu cür modelləri “gələcək müharibələrin əsas xüsusiyyəti” adlandırır. RAND hesabatına görə, Çin Xalq Azadlıq Ordusu MUM-T-ni gələcək hava əməliyyatlarının mərkəzi elementi sayır və artıq pilotsuz sistemlərin hərbi strukturlara inteqrasiyasına yönəlib. Türkiyə də eyni transformasiya mərhələsindədir, amma fərqli istiqamətdə: o, say çoxluğuna deyil, keyfiyyətli sinerjiyə – təyyarə, radar, raket və şəbəkənin bir-birini tamamlamasına diqqət yetirir.
ABŞ-ın və Qərbin bu texnologiyaya artan marağı təsdiqləyir ki, KIZILELMA artıq “gələcəyin silahlanma yarışı”nın mərkəzinə düşüb. Boeing 2025-in sonuna kimi MQ-28-dən AIM-120 raketinin buraxılışını planlaşdırır, lakin türklər artıq bu mərhələni keçib. Gələcəkdə Türkiyənin “Anadolu” desant gəmisi (əslində mini-avianos rolunu daşıyacaq) bu tip pilotsuz perexvatçıları daşıya biləcək – bu isə hələlik heç bir ölkənin praktikasında yoxdur.
Beləcə, KIZILELMA hava döyüşlərinin sərhədlərini yenidən müəyyənləşdirdi. “Hava üstünlüyü” anlayışının klassik tərifi dəyişir: artıq göyü nəzarətdə saxlamaq yalnız pilotun işi deyil – bunu yüksək səviyyədə avtonom dronlar da bacarır. Türkiyənin sənaye və texnologiyalar naziri Mehmet Fatih Kaçırın “Biz hava üstünlüyünün qaydalarını yenidən yazmağa hazırıq” sözləri indi pafos deyil, reallıqdır. Əvvəllər F-35, Rafale və ya Su-57 kimi təyyarələrə sahib olmaq avtomatik üstünlük sayılırdısa, indi bu balansı yeni amil dəyişir – çoxsaylı, ağıllı və nisbətən ucuz avtomatlaşdırılmış platformalar. Bu, qlobal hərbi proqramları sürətləndirməyə məcbur edir: kim bu yarışda ləngisə, hava məkanında liderliyi itirəcək.
Beynəlxalq baxış və geosiyasi nəticələr
KIZILELMA-nın uğuru beynəlxalq səviyyədə də rezonans doğurdu. Bir tərəfdən, bu hadisə Türkiyənin silah ixrac potensialını əhəmiyyətli dərəcədə artırdı. Baykar artıq təkcə dron istehsalçısı deyil, kompleks texnoloji ekosistemin simvoludur. Ukrayna və Azərbaycan kimi tərəfdaş ölkələrdə əldə edilən təcrübə göstərir ki, Türkiyə dronları münaqişələrin gedişinə real təsir göstərir və müdafiə əməkdaşlığı üçün platforma yaradır.
Ən önəmlisi, radar–raket–platforma “rəqəmsal zəncirinin” tam yerli icrası Türkiyəyə ixrac müstəqilliyi qazandırır – artıq xarici lisenziyaya və komponent icazələrinə ehtiyac yoxdur. Bu baxımdan İtaliya ilə LBA Systems şirkəti arasında KIZILELMA-nın Avropada istehsalı barədə razılaşma maraqlıdır: Avropa orduları üçün “Avropa istehsalı, türk texnologiyalı” dronlar buraxılacaq. Bu, Qərb–Türkiyə münasibətlərində yeni dinamikadır – artıq Ankara alıcı yox, texnoloji tərəfdaş statusuna yüksəlir.
Digər tərəfdən, KIZILELMA regionda güc balansını dəyişir. Şərqi Aralıq dənizi, Qafqaz və Yaxın Şərq indi yeni deterrent amillə üz-üzədir. Yaxın illərdə Yunanıstan, İsrail və digər qonşu dövlətlər öz hava strategiyalarını yenidən nəzərdən keçirməli olacaqlar – çünki göylərində pilot riski olmadan zərbə endirə bilən dronların peyda olması artıq ehtimal deyil, reallıqdır. Bu, həm hava hücumundan müdafiə sistemlərini yeniləməyə, həm də dron əleyhinə texnologiyalara investisiyanı artırmağa məcbur edəcək.
Analitiklər qeyd edirlər ki, belə bir “pilotsuz atəş” bölgə ordularının planlaşdırmasını mürəkkəbləşdirəcək – xüsusən Egey və Şərqi Aralıq dənizi üzərində Türkiyənin hava nəzarəti alətləri daha çevik və qəfil ola bilər.
Eyni zamanda, KIZILELMA rəqib aviasiya dövlətlərinə açıq siqnaldır: artıq yeni mərhələyə keçid başlayıb. Qərb və Asiya şirkətləri – Boeing, Lockheed Martin, DARPA, eləcə də Avropa FCAS layihəsi – öz MUM-T proqramlarını sürətləndirməyə məcbur olacaqlar. ABŞ F-15 və F-16 üçün “yarı pilotsuz” rejimlər üzərində işləyir, Avropa isə altıncı nəsil “şəbəkə qırıcıları” konsepsiyasına fokuslanır.
Bütün bunlarla yanaşı, KIZILELMA texnologiyası yeni riskləri də gündəmə gətirir. Hər bir “hava şəbəkəsi” həm də kiberhücumlar üçün hədəfdir. Məlumat ötürmə kanallarının, radarların və idarəetmə sistemlərinin elektromaqnit müdafiəsi indi əsas məsələdir. RAND mütəxəssisləri xəbərdarlıq edir: MUM-T sistemləri üçün ən kritik məsələ “EM-müdafiəni kəskin gücləndirməkdir”.
Beləcə, KIZILELMA yalnız pilotsuz döyüş texnologiyası deyil – yeni tipli, sətəlcəm kimi yayılan “şəbəkə müharibələri”nin başlanğıc siqnalıdır. Gələcək onilliklərdə dövlətlərin hava strategiyası artıq pilotun bacarığından çox, onunla birgə uçan süni intellektlərin sinxronluğundan asılı olacaq. Türkiyə isə bu reallığa ilk addımı artıq atdı.
Nəticələr və strateji tövsiyələr
Türkiyənin KIZILELMA layihəsi ilə əldə etdiyi nəticə sadəcə texnoloji rekord deyil – bu, hərbi aviasiyanın yeni reallığının simvoludur.
Birincisi, artıq məlum oldu ki, uzaq məsafədən (BVR) hədəf məhv etmək təkcə pilotlu qırıcıların imtiyazı deyil. “Havadan həlledici atəşi yalnız insan verə bilər” düşüncəsi tədricən tarixə çevrilir. Bu, böyük ordular və alyanslar üçün hava üstünlüyü anlayışının yenidən nəzərdən keçirilməsini tələb edir – o, artıq tək mərkəzli deyil, paylanmış sistemə çevrilir. Başqa sözlə, hava üstünlüyü indi bir təyyarənin deyil, bir-biri ilə əlaqəli platformalar şəbəkəsinin xüsusiyyətidir.
İkincisi, Türkiyə öz texnoloji suverenliyini və ixrac potensialını ciddi şəkildə artırdı. O, tam yerli “hava ekosistemi” qurdu – radarından raketinə qədər hər halqası milli istehsaldır. Bu, təkcə texniki deyil, siyasi muxtariyyət deməkdir. Ankara artıq yeni silah bazarlarına (Ukrayna, Azərbaycan, Asiya və Afrika ölkələri) təsir imkanına malikdir. Qərbi Avropa istehsalçıları üçün bu, siqnaldır: ya Türkiyə kimi innovasiya mərkəzləri ilə əməkdaşlıq etməli, ya da öz proqramlarını sürətləndirməlidirlər, əks halda rəqabətdən kənarda qalacaqlar. Digər tərəfdən, region ölkələri üçün bu, hava hücumundan müdafiə sistemlərinin yenilənməsi və pilotsuz hədəflərə qarşı “şəbəkə mübarizəsi” texnologiyalarının inkişafı zərurətini gündəmə gətirir.
Üçüncüsü, nəzəri səviyyədə “insan–maşın balansı”nı qoruyan çoxagentli pilotsuz sistemlər tendensiyası reallığa çevrilir. Türkiyə əməliyyatı göstərdi ki, pilot artıq fiziki olaraq ön cəbhədə olmasa da, “uzaqdan komandanlıq” vasitəsilə hədəfi dron üzərindən məhv edə bilir. Bu, hərbi planlaşdırma üçün ciddi çağırışdır: kadr hazırlığı, BLPA operatorlarının pilotlarla birgə işləmə bacarıqları, döyüş zamanı qarışıq eskadrilya idarəçiliyi və şəbəkə təhlükəsizliyi kimi məsələlər yenidən formalaşmalıdır. Bununla yanaşı, hüquqi və etik müstəvi də aktuallaşır – tam avtonom döyüş aparatlarının beynəlxalq hüquqa uyğun statusu, onların tətbiqi mexanizmləri və məsuliyyət sərhədləri BMT və Cenevrə Konvensiyası kimi platformalarda müzakirə olunmalıdır.
Strateji tövsiyələr.
Türkiyə və onun müttəfiqləri üçün birinci vəzifə – innovasiya impulsunu qorumaqdır. KIZILELMA-nı seriya istehsalına keçirmək, onu Hərbi Hava Qüvvələrinin “uzaqdan idarə olunan perexvatçısı” kimi xidmətə daxil etmək lazımdır. Paralel olaraq, rabitə və idarəetmə sistemləri təkmilləşdirilməlidir – qorunan datalink kanalları, süni intellekt köməkçiləri və yeni nəsil “Kizilelma-B/C” modelləri ilə.
NATO üçün əsas məsələ – texnoloji parçalanmanın qarşısını almaqdır. Türkiyə artıq Avropa və Yaxın Şərqdə bir sıra ölkələrə pilotsuz sistemlər tədarük edir. Alyans bu potensialdan istifadə edib, Türkiyə ilə birgə layihələr (məsələn, İtaliya ilə LBA Systems əməkdaşlığı kimi) qurmalı, ortaq şəbəkə arxitekturasını sinxronlaşdırmalıdır. Bu həm texnoloji, həm də siyasi sabitlik üçün vacibdir.
KIZILELMA-nı potensial təhlükə kimi görən ölkələr isə uyğunlaşmağa məcburdur: pilotsuz sistemlərə qarşı mübarizə texnologiyalarına, “pilotlu şəbəkələr”in yaradılmasına və hava qüvvələrinin diversifikasiyasına sərmayə yatırmaq lazımdır. RLS və peyk sintezi, məlumatların real vaxt rejimində mübadiləsi kimi imkanlar görünməz hədəflərə qarşı mübarizədə üstünlük yaradacaq.
Nəticə olaraq, Türkiyənin bu addımı bütün dünyaya açıq mesaj göndərdi: pilotlu və pilotsuz aviasiya arasındakı sərhəd artıq silinmək üzrədir. “İnsan və maşının birləşməsi” XXI əsr təhlükəsizliyinin əsas amilinə çevrilir. Bu reallığı qəbul etmək yalnız texnologiya məsələsi deyil – bu, doktrina, siyasət və strateji düşüncənin yenidən qurulmasını tələb edir.
Gələcək “hava üstünlüyü dövrü”ndə üstünlük o tərəfdə olacaq ki, onun təyyarəsi daha bahalı deyil, onun şəbəkəsi daha ağıllı, doktrinası daha çevik olacaq. Türkiyə isə artıq bu yarışın ön sırasındadır.(BakuNetwork)
