Rusiya Cənubi Qafqazda davamlı sülh və sabitliyə nail olmaq üçün ölkələr arasında əməkdaşlığın koordinasiyası üçün "3+3" formatını effektiv bir mexanizm olaraq nəzərdən keçirir. Bu mövzu ilə bağlı Rusiyanın Xarici İşlər Nazirliyinin rəsmi nümayəndəsi Mariya Zaxarova bəyanat verib.
M.Zaxarovanın bildirdiyinə görə, bu platforma regionda qarşılıqlı faydalı əməkdaşlığın genişləndirilməsi üçün bir fürsətdir. Xüsusilə ticarət-iqtisadi, nəqliyyat-logistika və mədəni-humanitar sahələrdə əməkdaşlıq potensialının böyük olduğu vurğulanır. Rusiya, İran, Türkiyə, Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstanı birləşdirən bu platforma bölgədəki münaqişələrin həlli və sabitliyin təmin edilməsi üçün zəruri addım kimi qiymətləndirilir.
17-18 oktyabr tarixlərində Rusiya xarici işlər naziri Sergey Lavrov Türkiyəyə işgüzar səfər edəcək və bu səfər çərçivəsində "3+3" formatının üçüncü məsləhətləşmə toplantısında iştirak edəcək. İstanbulda keçirilməsi planlaşdırılan toplantının əsas məqsədi Cənubi Qafqazda davamlı sülh və sabitlik üçün regional aktorlar arasında əməkdaşlığın inkişafıdır.
Türkiyənin xarici işlər naziri Hakan Fidan da bildirib ki, toplantıda Ermənistan XİN rəhbəri Ararat Mirzoyan iştirak edəcək. Gürcüstan tərəfi isə bu platformada iştirak etməyəcəyini əvvəlki mövqeyinə sadiq qalaraq bir daha təsdiqləyib. Gürcüstanın Xarici İşlər Nazirliyindən bildirilib ki, Rusiya ilə birgə formatlarda iştirak etmək mümkün deyil, çünki Moskva hələ də Gürcüstan ərazilərinin 20%-ni işğal altında saxlayır.
"3+3" formatında ilk görüş 2021-ci ildə Moskvada, ikinci isə 2023-cü ildə Tehranda keçirilib.
Rusiyanın XİN rəhbəri Sergey Lavrov bildirib ki, bu platformanın qapıları Gürcüstan üçün də açıqdır və Tbilisinin iştirak etməsi zəruri hesab olunur. Gürcüstanın bu formatda iştirak etməsinə dair çağırışlar təkcə Rusiya tərəfindən deyil, həm də Türkiyənin sabiq xarici işlər naziri Mövlud Çavuşoğlu tərəfindən dəfələrlə səsləndirilib. Ancaq Gürcüstan hökuməti Rusiyanın bölgədəki hərbi varlığı və işğalına görə bu əməkdaşlıqdan imtina edib və edir.
Bu çərçivədə, Cənubi Qafqazda davamlı sülh və əməkdaşlıq məqsədi ilə "3+3" formatı, xüsusilə Ermənistan-Azərbaycan münasibətlərinin tənzimlənməsi və bölgədəki digər aktorların maraqlarının uyğunlaşdırılması üçün bir platforma kimi çıxış edir. Bu təşəbbüs Cənubi Qafqazda yeni bir təhlükəsizlik və əməkdaşlıq sisteminin formalaşdırılması potensialına malikdir, lakin bu, bölgədəki bütün iştirakçıların konstruktiv iştirakı və mövqelərin uyğunlaşdırılması ilə mümkündür. Gürcüstanın hazırkı mövqeyi bu prosesin tam miqyasda həyata keçirilməsinə maneə törədir, lakin gələcəkdə onun da bu təşəbbüsə qoşulması üçün səylər davam edəcək.
"3+3" formatı Cənubi Qafqazın mürəkkəb geosiyasi vəziyyətini və tarixi münaqişələrini nəzərə alaraq, bölgədə davamlı sülh və sabitlik üçün mühüm bir əməkdaşlıq mexanizmi kimi nəzərdən keçirilir. Bu formatın uğuru regional aktorlar arasında etimadın yaradılması və münaqişələrin həlli üçün konstruktiv dialoqun qurulması ilə sıx bağlıdır.
Xatırladaq ki, "3+3" formatı Cənubi Qafqaz və qonşu dövlətlər arasında regional əməkdaşlıq və təhlükəsizlik formatı kimi müzakirə edilən mühüm təşəbbüslərdən biridir. Bu formatın yaranması, onun geosiyasi və geoiqtisadi aspektləri və Azərbaycanla Ermənistanın maraqlarına nə dərəcədə uyğun gəlməsi mövzusunda geniş müzakirələr aparılır.
"3+3" formatının yaranması və məqsədləri
"3+3" formatı ilk dəfə 2020-ci ilin noyabrında - Qarabağ münaqişəsindən sonra gündəmə gəldi. Bu təşəbbüs Rusiya Prezidenti Vladimir Putin tərəfindən irəli sürüldü və Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan tərəfindən dəstəkləndi. Formulun məqsədi Azərbaycan, Ermənistan və Gürcüstan (Cənubi Qafqaz ölkələri) ilə yanaşı, Türkiyə, Rusiya və İranı (bölgə ətrafında yerləşən dövlətlər) bir araya gətirərək, regional əməkdaşlıq platforması yaratmaqdır. Burada əsas məqsəd bölgədə təhlükəsizliyi təmin etmək, iqtisadi əlaqələri gücləndirmək və nəqliyyat-kommunikasiya layihələrini reallaşdırmaqdır.
Sözügedən formatın xüsusən də iqtisadi əməkdaşlıq baxımından əhəmiyyətli olduğu vurğulanır. Rusiya və Türkiyə bölgədəki tarixi və siyasi nüfuzlarını artırmaq məqsədilə bu təşəbbüsü aktiv şəkildə dəstəkləyirlər. İran isə öz geosiyasi mövqeyini qorumaq üçün bu platformada yer almağa çalışır.
Geosiyasi və regional aspektlər
"3+3" formatı bölgədə müxtəlif güclər arasındakı tarazlığı qorumağa yönəlib. Bu kontekstdə formatın hər üç Cənubi Qafqaz ölkəsinə və üç qonşu ölkəyə təsirləri müxtəlif ola bilər:
Azərbaycan: "3+3" formatı Azərbaycanın öz ərazisindən keçən regional nəqliyyat və enerji dəhlizlərinin açılması və inkişafı üçün mühüm rol oynaya bilər. Bu kontekstdə Azərbaycanın əsas maraqları Zəngəzur dəhlizi ilə bağlıdır, çünki bu dəhlizin açılması Azərbaycanın Naxçıvanla birbaşa quru əlaqəsini təmin edəcək və Türkiyə ilə nəqliyyat əlaqələrini daha da gücləndirəcək. Azərbaycan, həmçinin, regionda davamlı sülhün təmin olunması üçün bu formata ciddi şəkildə maraq göstərir.
Ermənistan: Ermənistan üçün bu formatın siyasi baxımdan bəzi çətinlikləri var. 2020-ci ildə məğlubiyyətindən sonra Ermənistanın Türkiyə və Azərbaycanla münasibətləri gərgin olaraq qalır. Buna baxmayaraq, iqtisadi təzyiqlər və regional təcrid Ermənistanı da bu formata daxil olmağa məcbur edə bilər. Ermənistanın iqtisadiyyatının dirçəldilməsi üçün regional əməkdaşlığa ehtiyacı var, xüsusən də İranla ticarət yolları və regional nəqliyyat əlaqələri.
Gürcüstan: Gürcüstan bu formata daxil olmaqla bağlı skeptik mövqedədir. Gürcüstanın Qərblə yaxın əlaqələri və Rusiya ilə gərgin münasibətləri, onun bu təşəbbüsə ehtiyatlı yanaşmasına səbəb olur. Lakin iqtisadi baxımdan, xüsusilə enerji layihələri və nəqliyyat dəhlizlərinin inkişafı baxımından Gürcüstan üçün bu format əhəmiyyətli ola bilər.
Zəngəzur dəhlizi və "3+3" formatı
Zəngəzur dəhlizi Azərbaycanın Qarabağ müharibəsindən sonra ən mühüm prioritetlərindən biridir. Bu dəhliz Azərbaycanın Naxçıvan Muxtar Respublikası ilə birbaşa əlaqə yaratmaqla yanaşı, Türkiyəyə də birbaşa quru yol açır. Rusiya, İran və Türkiyənin də bu dəhlizlə maraqlandığını nəzərə alsaq, "3+3" formatı çərçivəsində bu layihənin reallaşdırılması üçün geniş perspektivlər mövcuddur.
Bu dəhlizin açılması bölgədə iqtisadi əməkdaşlığın genişlənməsinə, ticarət həcminin artmasına və enerji təhlükəsizliyinin təmin olunmasına töhfə verə bilər. Zəngəzur dəhlizi Azərbaycanın regional nəqliyyat strategiyasının mərkəzində dayanır və bu dəhliz regional sülhün möhkəmlənməsinə xidmət edəcək.
Sülh prosesi və "3+3" formatı
Azərbaycan və Ermənistan arasında münaqişə sonrası sülh prosesləri hələ də davam edir. Qarabağ müharibəsindən sonra iki ölkə arasında demarkasiya və delimitasiya məsələləri ön plana çıxıb. Rusiya, bu prosesə vasitəçi olaraq çıxış etməyə davam edir, lakin tərəflər arasında etimadsızlıq və qarşılıqlı ittihamlar hələ də mövcuddur. Bu kontekstdə "3+3" formatı Azərbaycan və Ermənistan arasında münasibətlərin normallaşdırılması üçün bir platforma ola bilər.
Rusiya Xarici İşlər Naziri Sergey Lavrovun dediyinə görə, "3+3" formatı sülh prosesini sürətləndirmək və regional əməkdaşlıq üçün vacib bir mexanizm olacaq. Bununla belə, Ermənistanın bu formata skeptik yanaşması və Gürcüstanın iştirak etməməsi formatın potensialını bir qədər məhdudlaşdıra bilər.
İqtisadi əməkdaşlıq və regional layihələr
"3+3" formatı yalnız təhlükəsizlik məsələləri ilə məhdudlaşmır, eyni zamanda iqtisadi əməkdaşlıq və regional layihələr baxımından da əhəmiyyətlidir. İran, Rusiya və Türkiyə bu platformada enerji layihələrində, xüsusilə neft və qaz kəmərlərinin inkişafında böyük maraq göstərir. Azərbaycan da bu layihələrdən iqtisadi mənfəət əldə etmək niyyətindədir.
Ekspertlərin fikrincə, "3+3" formatı çərçivəsində nəqliyyat əlaqələrinin genişlənməsi, bölgənin enerji təhlükəsizliyini artıracaq və Cənubi Qafqaz ölkələrinin iqtisadi inkişafına təkan verəcək. ABŞ politoloqu Pol Qobl qeyd edib ki, "Bu format, iqtisadi əməkdaşlığı artırmaqla yanaşı, bölgədəki geosiyasi gərginlikləri azaltmaq üçün mühüm bir addım ola bilər" (The National Interest).
... "3+3" formatı Cənubi Qafqaz bölgəsində sülh və sabitliyin təmin olunması, iqtisadi və nəqliyyat layihələrinin inkişafı üçün perspektivli bir platformadır. Azərbaycanın əsas prioritetlərindən biri olan Zəngəzur dəhlizinin reallaşdırılması və Ermənistanla münasibətlərin normallaşdırılması baxımından bu təşəbbüs mühüm rol oynaya bilər. Amma bu formatın tam effektiv olması üçün tərəflər arasında qarşılıqlı etimadın gücləndirilməsi və Gürcüstanın da prosesə cəlb olunması vacibdir. "3+3" formatı həm iqtisadi əməkdaşlığı, həm də siyasi dialoqu inkişaf etdirə biləcək bir mexanizm kimi qəbul oluna bilər, amma onun uğuru əsasən Ermənistan və Gürcüstanın bu prosesə nə dərəcədə fəal şəkildə qoşulmasından asılıdır.
