Dünən Ağdam rayonunun Çəmənli kəndində 57 yaşlı Nurəddin Abbasov mal-qara otararkən piyada əleyhinə minaya düşərək ağır yaralanıb. Həkimlər onun ayağının amputasiyasına hazırlaşır.
Bu, təsadüfi hadisə deyil. Bu - birbaşa təcavüzün nəticəsidir.
2020-ci ildə İkinci Qarabağ müharibəsi başa çatdıqdan sonra mina partlayışları nəticəsində ən azı 387 Azərbaycan vətəndaşı həlak olmuş və ya ömürlük şikəst qalmışdır. Ərazi bütövlüyünü bərpa edən ölkə bu gün görünməyən düşmən - Ermənistan tərəfindən məqsədli şəkildə qurulan sıx mina tələsi ilə savaşmağa məcburdur. Azərbaycanın mina təhlükəsi ilə bağlı beynəlxalq qətnamə təşəbbüsü sadəcə humanitar addım deyil. Bu, uzun illərdir susqunluqla əhatə olunmuş mina məsuliyyəti problemini qlobal hüquq müstəvisinə çıxarmaq cəhdidir. Bu həm də ölüm, amputasiya və müharibədən sonra tərk edilən görünməz ölüm tarlaları üçün kimlərin cavab verməli olduğu sualını beynəlxalq hüququn gündəliyinə çıxaran ilk ciddi cəhddir.
Beynəlxalq humanitar hüququn əsasını təşkil edən 1949-cu il Cenevrə konvensiyaları və onların 1977-ci il tarixli əlavə protokolları aşağıdakı prinsiplərə əsaslanır: proporsionallıq prinsipi - yəni güc tətbiqi mülki əhali üçün həddən artıq zərər doğurmamalıdır; fərqləndirmə prinsipi - müharibə aparan tərəflər mülki şəxslərlə döyüşçüləri ayırd etməlidirlər; qeyri-selektiv hücumların qadağan edilməsi - o cümlədən, nəticələri yalnız hərbi hədəflərlə məhdudlaşdırıla bilməyən hücumlar.
Fəqət bütün bu fundamental prinsiplərə baxmayaraq, beynəlxalq humanitar hüquq bir sıra ciddi boşluqlardan əziyyət çəkir. O, işğalçı dövlətə qanunsuz işğal nəticəsində vurduğu ziyanı kompensasiya etmək öhdəliyini açıq şəkildə qoymur və sistematik şəkildə başqa dövlətin ərazisini minalayan tərəfə mina təmizlənməsi, yaralananların müalicəsi və dağıdılmış infrastrukturun bərpası üçün təzminat ödəmək öhdəliyini yükləmir. Bu səbəbdən silahlı münaqişə və ya işğal şəraitində yaranan hüquqi vakuum minanın törətdiyi fəlakətlərin - xüsusilə də mülki şəxslərin ölümü və xəsarət alması hallarının - cəzasız qalmasına yol açır.
Piyada əleyhinə minaların qadağan edilməsinə dair 1997-ci ildə qəbul edilən və 1999-cu ildə qüvvəyə minən Ottava Konvensiyası bu silah növünün məhdudlaşdırılması baxımından mühüm addım olmuşdur.
Hazırda bu sənədi Azərbaycan da daxil olmaqla 164 ölkə ratifikasiya edib. Konvensiyaya qoşulan dövlətlər piyada əleyhinə minaların istehsalı, ixracı və istifadəsini qadağan etməyi, ehtiyatda olan minaları məhv etməyi, minalarla çirklənmiş əraziləri təmizləməyi, minaqurbanlarına yardım göstərməyi və onların reabilitasiyasına töhfə verməyi öhdəlik kimi qəbul ediblər.
Beynəlxalq hüququn ironiyası və faciəsi ondadır ki, Ermənistan bu Konvensiyaya hələ də qoşulmayıb və nəticə etibarilə piyada əleyhinə minaların istehsalı, istifadəsi və ehtiyatda saxlanması ilə bağlı hüquqi öhdəliklərdən yayınmaq imkanı əldə edib. Bu isə praktik olaraq o deməkdir ki, Ermənistan 30 il ərzində Azərbaycan ərazilərini işğal altında saxladığı müddətdə piyada əleyhinə minaların istehsalını və istifadəsini davam etdirib. Mina quraşdırılması yalnız döyüş zonaları ilə məhdudlaşmayıb, kənd təsərrüfatı sahələri, yollar, cığırlar, örüşlər, su mənbələri, qəbiristanlıqlar, məktəblər və mülki binalar da daxil olmaqla geniş əraziləri əhatə edib. İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra Azərbaycan minatəmizləmə miqyasına görə dünya tarixində nadir görünən mina fəlakəti ilə üzləşib.
Azərbaycan Respublikasının Minatəmizləmə Agentliyinin (ANAMA) məlumatına əsasən, 2020-ci ilin noyabrından 2024-cü ilin mart ayınadək mina partlayışları nəticəsində azı 65 nəfər həlak olub, 280-dən çox insan yaralanıb.
Onların arasında qadınlar, uşaqlar, mühəndislər, jurnalistlər, bərpa işləri aparan mülki işçilər və beynəlxalq humanitar missiyaların əməkdaşları da var. Mina təhlükəsi olan ərazilərin ümumi sahəsi 12 000 kvadrat kilometri keçir ki, bu da Azərbaycanın ümumi ərazisinin təxminən 14 faizinə bərabərdir. Yalnız 2023-cü ildə azad edilmiş ərazilərdə ANAMA tərəfindən 10 018 piyada əleyhinə mina, 5 289 tank əleyhinə mina və 18 000-dən çox partlamamış sursat aşkar edilərək zərərsizləşdirilib.
Minalardan təmizləmə təkcə uzunmüddətli deyil, həm də son dərəcə bahalı prosesdir. Bir kvadrat metrin təmizlənməsi üçün xərclər ərazinin mürəkkəbliyindən və mina növündən asılı olaraq 5–25 ABŞ dolları arasında dəyişir. Ən mühafizəkar hesablamalara görə, bütün mina çirklənmiş ərazilərin tam təmizlənməsi üçün ən azı 25 il və 25–30 milyard dollar tələb olunacaq. Yalnız 2022–2023-cü illərdə Azərbaycan mina təmizləməyə dövlət büdcəsindən 100 milyon dollardan artıq vəsait ayırıb. Avropa İttifaqı, Türkiyə, Yaponiya və Böyük Britaniya kimi xarici donorların ayırdığı qrantlara baxmayaraq, xərclərin 90 faizdən çoxunu Azərbaycan özü qarşılayır.
Minalar təkcə fiziki deyil, sosial və iqtisadi baxımdan da dərin zərbələr vurur. Minlərlə hektar kənd təsərrüfatı sahəsi istifadəsiz qalıb. Məcburi köçkünlərin qayıdışı yubanır - təkcə Ağdam rayonunda 2021-ci ildən bəri minaya düşərək zərər görmüş ailələr olub. Yaralıların müalicəsi - amputasiyalar, protezləşmə, reabilitasiya - böyük maliyyə vəsaiti tələb edir. Ən əsası isə, mina qurbanlarının təhlükəsizlik, sərbəst hərəkət, tibbi yardım və əmək hüquqları kobud şəkildə pozulur. Azərbaycanın beynəlxalq hüquq səviyyəsində mina məsuliyyətini gündəmə gətirməsi təkcə milli təhlükəsizlik yox, həm də qlobal ədalət çağırışıdır. Təcavüzkar cavab verməlidir.
Beynəlxalq humanitar hüquq çərçivəsində tanınmış prinsip mövcuddur: müharibə qanunlarını pozmuş tərəf vurduğu ziyanı kompensasiya etməlidir. Bu prinsip Haaqa konvensiyalarında (1907-ci il, IV Konvensiyanın 3-cü maddəsi), BMT-nin Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsinin praktikasında və BMT Baş Assambleyasının 60/147 saylı qətnaməsində öz əksini tapıb.
Həmin qətnamə qurbanların bərpa, kompensasiya və ədalətli təminat hüququnu təsdiqləyir. Əgər Ermənistan Ottava Konvensiyasına qoşulmuş olsaydı, o zaman bu ölkənin mina istifadəsi ilə bağlı birbaşa beynəlxalq hüquqi öhdəlikləri olardı. Lakin konvensiyaya üzv olmaması onu məsuliyyətdən azad etmir, xüsusilə əgər sübut olunarsa ki, minalar aktiv döyüş zonaları olmayan ərazilərdə yerləşdirilib, kartoqrafik sənədlərdə qeydə alınmayıb və münaqişədən sonra da insanlara ziyan vurmaqda davam edir.
Bu kontekstdə beynəlxalq humanitar hüquq XXI əsrin çağırışı ilə üz-üzədir: hüquqi və mənəvi prinsiplər mövcuddur, lakin onların icrasını təmin edən konkret mexanizmlər ya mövcud deyil, ya da işlək deyil. Azərbaycanın vəziyyəti hüquqi və humanitar tələnin bariz nümunəsidir. Beynəlxalq institutlar mina təcavüzünə görə universal məsuliyyət alətləri formalaşdırmayınca, işğalçı dövlətlər hüquqi nihilizmin arxasında gizlənməyə davam edəcək, zərərçəkmişlər isə bunun əvəzini həyatları ilə ödəyəcəklər.
Ermənistan məsuliyyətə cəlb olunmalıdır - yalnız mənəvi deyil, həm də maliyyə baxımından. Əks halda, təkcə insanlar deyil, beynəlxalq ədalət anlayışının özü də mina partlayışına bənzər şəkildə dağılacaq. Pretsedentlər mövcuddur - İraq ödəyib, Ermənistan da ödəməlidir. Beynəlxalq hüquq təcavüzü yalnız pisləmir - o, təcavüzkar dövlət üçün konkret hüquqi və maliyyə nəticələri nəzərdə tutur.
Tarixən BMT və beynəlxalq ictimaiyyət zərərçəkmiş tərəfin xeyrinə təzminat ödənilməsinə nail olub. Ən parlaq nümunələrdən biri 1990-cı ildə İraqın Küveytə hərbi müdaxiləsindən sonra yaradılan BMT Kompensasiya Komissiyasıdır. 1990-cı ilin avqustunda İraqın Küveytə hücumundan sonra BMT Təhlükəsizlik Şurası 1991-ci il aprelin 3-də 687 saylı qətnamə qəbul etdi.
Qətnamədə qeyd olunurdu ki, İraq Küveytə və onun vətəndaşlarına vurduğu bütün zərər və itkilərə görə məsuliyyət daşıyır. Bunun əsasında yaradılan BMT Kompensasiya Komissiyası 2022-ci ilə qədər fəaliyyət göstərib, fiziki və hüquqi şəxslər tərəfindən təqdim olunan 2,7 milyon iddianı araşdırıb və nəticədə ümumilikdə 52,4 milyard ABŞ dolları məbləğində kompensasiyaların ödənilməsinə qərar verilib. 2022-ci ilə qədər İraq bu məbləği tam şəkildə ödəyib.
Ödənişlərin əsas mənbəyi beynəlxalq nəzarət altında olan neft ixracından əldə olunan gəlirlər olub. Bu qərar beynəlxalq praktikada presedentsiz hadisə sayılır - çünki təcavüz hüquqi cəhətdən təsdiq olunmaqla yanaşı, ona görə konkret maddi məsuliyyət də müəyyənləşdirilib.
Ermənistana qarşı da oxşar mexanizm tətbiq oluna bilər və edilməlidir. İraqdan fərqli olaraq, Ermənistanın Azərbaycan ərazilərindəki fəaliyyəti uzunmüddətli və sistemli xarakter daşıyırdı. 1993–2020-ci illər ərzində yalnız hərbi işğal həyata keçirilməmiş, eyni zamanda Ermənistanın silahlı qüvvələri mülki infrastrukturu məqsədli şəkildə minalamışdılar.
Qəbiristanlıqlar, kənd yolları, örüşlər, suvarma kanalları, məktəblər kimi mülki obyektlər minalarla çirkləndirilib. Döyüşlərin bitməsindən sonra - 2020-ci ilin noyabrından etibarən Azərbaycan həm mülki, həm də hərbi sahədə mina partlayışları nəticəsində insan itkiləri verməyə davam edir.
ANAMA-nın məlumatına görə, 2024-cü ilin əvvəlinədək mina partlayışları nəticəsində 340-dan çox insan zərər çəkmiş, onların 60-dan çoxu həlak olub. Mina ilə çirklənmiş ərazilərin ümumi sahəsi 12 000 kvadrat kilometri ötür. Hazırkı temp saxlanılarsa, bu ərazilərin təmizlənməsi üçün azı 25 il və 25 milyard dollardan çox vəsait tələb olunacaq. Ermənistan beynəlxalq humanitar hüququn əsas müddəalarını pozub.
Cenevrə konvensiyalarına və onların əlavə protokollarına əsasən, münaqişə tərəfləri minaların mülki əhali üçün təhlükə yarada biləcək ərazilərdə yerləşdirilməsindən çəkinməli, mina sahələrini işarələməli, onların xəritələrini tərtib edib digər tərəfə təqdim etməlidirlər. Ermənistan isə uzun müddət mina xəritələrini təqdim etməkdən imtina etmiş, daha sonra isə yalnız qismən dəqiq məlumat vermişdir ki, bu da beynəlxalq müşahidəçilər tərəfindən təsdiqlənmişdir. Beləliklə, Ermənistanın fəaliyyəti sadəcə müharibənin fəsadları deyil, beynəlxalq humanitar hüququn sistemli şəkildə pozulması kimi, bəzən isə hərbi cinayət kimi qiymətləndirilə bilər.
1907-ci il Haaqa konvensiyasının 3-cü maddəsinə görə, “müharibə qanunlarını pozmuş tərəf zərəri kompensasiya etməyə borcludur”. Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi, Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi və Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi bu cür iddiaları araşdıra biləcək yurisdiksiyaya malikdir, əgər təqdim olunarsa: mülki ərazilərin qəsdən minalanmasına dair sübutlar, dəymiş zərərin təsdiqləri, davam edən təhlükəni sübut edən məlumatlar. Bundan əlavə, Azərbaycan artıq 2022-ci ildə Ermənistanı etnik təmizləmə və mədəni irsin məhv edilməsi ilə bağlı BMT-nin Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsinə şikayət edib. Bu işlər gələcəkdə təzminat tələbləri üçün hüquqi baza ola bilər.
Təzminat mexanizminin həyata keçirilməsi üçün bir neçə yol mövcuddur: BMT Təhlükəsizlik Şurasının dəstəyi ilə beynəlxalq məhkəmə qərarı əsasında İraq nümunəsi kimi mexanizm tətbiqi, Ermənistanın ödənişlər həyata keçirməsi üçün Beynəlxalq Kompensasiya Fondu yaradılması, Ermənistanın xaricdəki dövlət aktivlərinin müsadirəsi yolu ilə kompensasiya təminatı, Qərbin Ermənistana göstərdiyi iqtisadi və humanitar yardımların ödəniş şərtinə bağlanması. Nəticə etibarilə, beynəlxalq ictimaiyyətin yalnız mənəvi deyil, hüquqi presedenti də mövcuddur ki, təcavüzkarı ödəməyə məcbur etsin. Azərbaycan intiqam istəmir - ədalətin bərpasını və törədilmiş cinayətlərə görə kompensasiya tələb edir. Beynəlxalq hüquq necə ki, vaxtilə İraqı cavab verməyə məcbur etdi, bu gün Ermənistanın məsuliyyət məsələsini gündəmə gətirməlidir. Əks halda, biz təhlükəli bir ikili standartın şahidi olacağıq - bəziləri təcavüzün əvəzini ödəyəcək, digərləri isə bağışlanacaq.
Minalar - müharibədən sonrakı təzyiq vasitəsi kimi istifadə olunan ölüm tələləridir. Müharibə başa çatdıqdan sonra Azərbaycan hökumətinin və Minatəmizləmə Agentliyinin (ANAMA) rəsmi məlumatlarına görə, ölkədə 115 000-dən artıq mina və partlamamış hərbi sursat zərərsizləşdirilib. Hələ də təmizlənməmiş sahələrin ümumi ərazisi təxminən 1,5 milyon hektardır.
Bu, Azərbaycanı Ukraynadan sonra Avropada mina təhlükəsinə görə ikinci ölkəyə çevirir. BMT-nin Mina Əleyhinə Fəaliyyət Xidməti (UNMAS) və Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsinin hesabatlarına əsasən, minalar bu gün “uzadılmış təcavüz” aləti kimi istifadə olunur - yəni münaqişənin tərəflərindən biri döyüşlərdən sonra həmin ərazilərdə ölüm mexanizmlərini qəsdən qoyub gedir ki, bərpa işləri, qaçqınların geri qayıdışı və normal həyatın bərpası çətinləşsin. Bu isə postmünaqişə dövründə bərpa prosesinə, dinc birgəyaşayışa və ərazilərin reinteqrasiyasına birbaşa təhdiddir.
Ukraynada mina təhlükəsi - qlobal presedent kimi çıxış edir. UNICEF və UNMAS-ın məlumatlarına görə, bu ölkə hazırda Avropada ən çox minalanmış ərazidir.
Ukrayna rəsmiləri bəyan edirlər ki, ölkənin tam təmizlənməsi üçün azı 30 il və 37 milyard dollar tələb olunacaq. Bəs bu məbləği kim ödəməlidir? Müdafiə olunan ukraynalılar, yoxsa Rusiya? Azərbaycanın irəli sürdüyü qətnamədə qaldırılan əsas məsələ də məhz budur: təcavüzkar öz müdaxiləsinin nəticələrinə - o cümlədən minalardan təmizləmə xərclərinə görə məsuliyyət daşımalıdır. Əgər beynəlxalq ictimaiyyət bu hüquqi mövqeyi tanısa, bu, Avropada dondurulmuş rus aktivlərindən (ümumi dəyəri 300 milyard dollardan çoxdur) istifadə etməyə yol aça bilər.
Məhz bu səbəbdən Azərbaycanın təşəbbüsü Qərb paytaxtlarında ciddi maraq doğura bilər - onlara aqressor dövlətin vəsaitlərini postmünaqişə bərpasına yönəltmək üçün legitim mexanizm lazımdır.
Azərbaycana kim dəstək verir? Hüquqi məsuliyyət konsepsiyasının beynəlxalq dəstəyi genişlənməkdədir. Azərbaycan bu təşəbbüsü irəli sürən tək ölkə deyil. BMT çərçivəsində daha əvvəl Kamboca, Mozambik və İraq kimi ölkələrdə oxşar ideyalar müzakirə olunub. Lakin ilk dəfədir ki, bu təşəbbüs həm zərərçəkmiş, həm işğaldan azad edilmiş əraziləri olan, həm də beynəlxalq humanitar hüquqa sadiq dövlət tərəfindən bu qədər açıq, konkret və hüquqi formada irəli sürülür.
Artıq bir sıra ölkələr - Böyük Britaniya, Yaponiya, ABŞ və Cənubi Koreya - Azərbaycana mina təmizləmə sahəsində yardım göstəriblər. Lakin donor ölkələrdən əldə edilən vəsait ümumi tələbatın 5 faizini belə əhatə etmir. Ən mühafizəkar hesablamalara əsasən, Azərbaycanın azad edilmiş əraziləri normal həyata qaytarması üçün 25 milyard dollardan artıq vəsaitə ehtiyacı var. BMT-nin İnkişaf Proqramı (UNDP), UNMAS və Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsinin nümayəndələri mina təhlükəsinin yaratdığı humanitar fəlakəti daim vurğulayırlar.
2023-cü ildə BMT Baş Assambleyasının qəbul etdiyi qətnamədə də partlayıcı müharibə qalığı olan minaların yaratdığı uzunmüddətli təhdidlərə görə münaqişə tərəflərinin məsuliyyət daşıması zərurəti qeyd olunub. Lakin heç bir sənəddə əsas sualın cavabı verilməyib: kim minalayıbsa - o da ödəməlidir.
Nurəddin Abbasov sadəcə bir statistika deyil. O - insandır. Biz minlərlə hektardan, milyardlarla dollardan, diplomatik mexanizmlərdən danışırıq. Lakin hər bir rəqəmin arxasında bir taleyin izi var. Hər bir hüquqi arqumentin altında müharibənin dəmir parçaları ilə şikəst edilmiş insan bədəni dayanır. 57 yaşlı Çəmənli sakini Nurəddin Abbasov hərbçi deyildi.
O, sadəcə mal-qara otarırdı. Onun yeganə “suçu” - bir zamanlar doğma olan, amma bu gün ölümcül tələyə çevrilmiş bir ərazidə olmasıdır. Onun sağ baldırı amputasiya ediləcək. Onun həyatı bir daha əvvəlki kimi olmayacaq. Ailəsi isə ömrünün sonuna qədər o günü - dinc torpağın qəfil ölüm tələsinə çevrildiyi günü - unuda bilməyəcək. Onun kimi onlarla, yüzlərlə insan var. Və bu fakt - beynəlxalq tribunalarda səslənməli olan ən güclü arqumentdir.
Azərbaycanın mina təhlükəsinə dair təqdim etdiyi qətnamə təşəbbüsü sadəcə diplomatik prosedur deyil. Bu - beynəlxalq ədalətə yeni yanaşma uğrunda mübarizənin başlanğıcıdır. Bu yanaşmada məsuliyyət atəşkəs xətti ilə bitmir - o, mina təmizlənməsi, infrastrukturun bərpası və vurulan ziyanın ödənilməsində davam etməlidir. Bu gün beynəlxalq hüququn malik olduğu hər şey var: konvensiyalar, normalar, bəyannamələr.
Amma bir şey çatışmır - mina təcavüzünə görə cəzanı icra edən konkret mexanizm.
Əgər beynəlxalq ictimaiyyət doğrudan da istəyirsə ki, müharibələr arxasında onillərlə davam edən ölüm tarlaları saxlamasın, ilk addım atılmalıdır: mina ilə çirklənməyə görə hüquqi məsuliyyət müəyyən edilməlidir.
Və bu məsuliyyət - günahkara, mina basdırana, ərazini işğal altında saxlayana, humanitar hüququ pozana, yəni təcavüzkara düşməlidir. Kim aqressordursa - o da ödəməlidir.
Azərbaycan bu yola başlayır. Əgər bu gün Azərbaycanın səsini başqa dövlətlər eşidər və dəstəkləyərsə, sabah münaqişələrin xarabalıqlarında yalnız məktəblər və xəstəxanalar deyil, eyni zamanda ədalət hissi də inşa olunacaq. Və bu hiss - sülhün təməlində duran ilk daş olacaq.
