XXI əsrdə müharibələr artıq tankların, raketlərin meydanından çıxıb, daha çox smartfon ekranlarına, sosial şəbəkələrə, dünya mediasının manşetlərinə və arxasında kibertəhlükələr gizlənən anonim serverlərə köçüb. 44 günlük Vətən müharibəsindən sonra ərazi bütövlüyünü bərpa edən və Cənubi Qafqazda güclü söz sahibi kimi tanınan Azərbaycan üçün bu yeni reallıq bəzən daha ağrılı görünür. İnformasiya və hibrid müharibələri ölkəmiz üçün təkcə xarici siyasətdə deyil, daxili sabitlik baxımından da ciddi təhlükə mənbəyi sayılır.
Bu gün “hibrid müharibə” deyiləndə yalnız döyüş meydanındakı hərbi əməliyyatlar yox, həm də kiberhücumlar, dezinformasiya kampaniyaları, diplomatik və iqtisadi təzyiqlər, hüquqi basqılar (lawfare), yəni beynəlxalq məhkəmələr vasitəsilə təzyiq göstərmək və sosial şəbəkələrdə cəmiyyətin şüurunu manipulyasiya etmək nəzərdə tutulur. Məqsəd aydındır - Azərbaycanı dünyada mənfi obrazda təqdim etmək, xalq arasında inamsızlıq toxumu səpmək və beynəlxalq səviyyədə ölkəmizin reputasiyasını zədələmək.
Bu mənzərə xüsusilə İkinci Qarabağ müharibəsi dövründə və ondan sonra daha qabarıq şəkildə özünü göstərdi. Məsələn, moderndiplomacy.eu portalının məlumatına görə, cəmi 44 gün davam edən döyüşlər zamanı Azərbaycanı humanitar hüququ pozmaqda ittiham edən 2600-dən çox dezinformasiya məqaləsi yayılıb ki, əksəriyyəti heç bir ciddi sübuta söykənmirdi. Beynəlxalq araşdırma şəbəkələri, o cümlədən OCCRP kimi qurumlar, tarixi və hüquqi kontekstdən qoparılmış məlumatları təqdim edərək qərəzli təsir formalaşdırmağa çalışıblar. Bütün bunlar, əslində, Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü bərpa etmək haqqını şübhə altına almağa yönəlmiş daha geniş hücum strategiyasının bir hissəsi idi.
Bununla yanaşı, kiberhücumlar da getdikcə daha ciddi meydan oxumağa çevrilib. 2025-ci ilin fevralında dövlət strukturlarımız ardıcıl hücumlara məruz qaldı, 120-dən çox müdaxilə əlaməti aşkarlanıb və onların bir hissəsinin rusiyalı haker qrupları ilə əlaqəli olduğu ehtimal edilir. Bu hücumlar əsasən dövlət portallarına sızmaq, məlumat bazalarını saxtalaşdırmaq və saxta əmrlər yaymaq kimi metodlardan istifadə edirdi. Eyni zamanda “lawfare” strategiyası da fəallaşıb - son illərdə Azərbaycanın humanitar sahədəki addımlarını gözdən salmaq və maliyyə məhdudiyyətləri, sanksiyalar tətbiq etdirmək məqsədilə müxtəlif məhkəmə iddiaları qaldırılıb.
Hibrid təzyiqin başqa bir mühüm qolu siyasi-diplomatik sahədə aparılır. Avropa və ABŞ-da fəaliyyət göstərən bəzi lobbi dairələri insan haqları və ekoloji məsələlər adı altında Azərbaycan əleyhinə neqativ gündəmi təbliğ etməyə cəhd edir. Məsələn, Fransadakı ayrı-ayrı hesabatlarda guya Azərbaycanda söz azadlığının boğulması iddia olunur, halbuki bu ittihamların çoxu müstəqil yoxlamalarla təsdiqini tapmır.
Hibrid hücumların cəmiyyət daxilində də parçalanmanı dərinləşdirmək cəhdləri var. Feyk profillər vasitəsilə sosial şəbəkələrdə duyğulara oynayan, inamsızlığı qızışdıran, insanları hakimiyyətə qarşı radikallaşdırmağa sövq edən məzmun tirajlanır. Bu metod Qərbin “koqnitiv müharibə” üzrə tədqiqatçılarının yaxşı araşdırdığı texnikadır və Gürcüstanda, Ukraynada, Baltikyanı ölkələrdə də oxşar halların müşahidə edildiyi qeyd olunur.
Amma bir həqiqəti də danmaq olmaz ki, Azərbaycan bu yeni təhlükələrə qarşı artıq güclü müdafiə mexanizmi formalaşdırıb. Bu müdafiənin təməlində çoxpilləli monitorinq sistemi dayanır - xüsusi qurumlar hər informasiya hücumunu izləyir, mənbə və auditoriyanı təhlil edir, qabaqlayıcı tədbirlər paketi hazırlayır. 2024-cü ilin noyabrında Milli Məclis nəzdində yaradılmış Hibrid Təhdidlərə Qarşı Mübarizə Komissiyası məhz bu istiqamətdə fasiləsiz işləyir, kiberhücumları, məhkəmə manipulyasiyalarını və hüquq-müdafiə platformaları üzərindən təzyiqləri araşdırır. Bəzən bu araşdırmalar ictimai dinləmələrə çıxarılır ki, bu da dövlətin fəaliyyətində şəffaflığı və çevikliyi gücləndirir.
Kibermüdafiənin möhkəmləndirilməsi də əsas prioritetlərdəndir. Daha 2008-ci ildən fəaliyyət göstərən AZ-CERT mərkəzi ölkədə kiberinsidentlərə operativ reaksiya verir və xarici tərəfdaşlarla sıx əməkdaşlıq edir. 2023-cü ildən etibarən bu mərkəzin texniki imkanları özəl IT şirkətləri və xarici elmi mərkəzlərlə birgə layihələr sayəsində genişlənib. Rəqəmsal İnkişaf və Nəqliyyat Nazirliyinin məlumatına görə, son iki ildə minə yaxın kiberxüsus mütəxəssisi hazırlanıb, Technion-la birgə yeni təlim mərkəzində beynəlxalq təhlükəsizlik standartları tətbiq olunur.
XXI əsrin hibrid təhdidləri və onların neytrallaşdırılmasının səmərəli yolları
Hibrid təhdidlər dedikdə təkcə hərbi güc və informasiya hücumlarının qarışığı nəzərdə tutulmur. Bu, bütöv bir basqı strategiyasıdır ki, burada maliyyə sanksiyalarından tutmuş kiber-casusluğa, diplomatik təxribatlardan sosial şəbəkələr üzərindən aparılan psixoloji əməliyyatlara qədər saysız-hesabsız alətlər dövriyyəyə buraxılır. Məqsəd birdir: dövlətin və cəmiyyətin zəif yerlərini ardıcıl şəkildə yoxlayıb, ən müdafiəsiz məqamlarda zərbə endirmək. Çünki klassik hərbi müdafiə bu cəbhədə çox vaxt gücsüz qalır.
Hibrid müharibənin əlamətdar mexanizmlərindən biri də “lawfare”dir - hüquqi terror. Burada ölkəyə qarşı saysız-hesabsız məhkəmə iddiaları qaldırılır, çox zaman əsassız ittihamlarla rəsmi şəxslər hədəfə alınır ki, Azərbaycan təcrid olunsun, mənəvi cəhətdən gücdən düşsün. 2020-ci ildən sonra bu taktika daha da aktuallaşıb: bəzi QHT-lər Azərbaycan rəsmilərini guya “etnik təmizləmə” və ya “ekoloji fəlakət”də suçlamağa çalışıb, halbuki bu iddiaların nə beynəlxalq, nə də məhkəmə təsdiqi yoxdur. Məqsəd real hüquqi nəticə qazanmaq yox, ictimai rəydə inamsızlıq və siyasi ləkələnmə effekti yaratmaqdır.
İkinci alət - iqtisadi təzyiqdir. Konkret olaraq, Azərbaycanın enerji ixracını, iri layihələrini bloklamaq cəhdləri müşahidə olunur. OIES-in (Oxford Institute for Energy Studies) araşdırmalarına görə, Azərbaycanın Avropaya qaz ixracındakı rolunu gözdən salmaq üçün müəyyən qüvvələr xüsusi lobbiçilik kampaniyalarına start verib ki, digər oyunçulara bazarda yer açılsın.
Üçüncü istiqamət - kiberhücumlardır. Bu hücumlar yalnız dövlət orqanlarını yox, həm də infrastruktur obyektlərini, o cümlədən enerji və nəqliyyat sistemlərini hədəfə alır. AZ-CERT-in məlumatına görə, təkcə 2024-cü ildə 320-dən çox kiberhücum cəhdi dəf olunub, onların bir hissəsində kritik serverləri sıradan çıxarmağa yönəlmiş zərərli proqramlardan istifadə edilib.
Dördüncü mexanizm - koqnitiv əməliyyatlar, yəni sosial şəbəkələr və media platformaları üzərindən beyinlərə təsir. Azərbaycana qarşı quraşdırılmış saxta “cəmiyyətlər” yaradılır ki, guya hansısa etnik və ya dini qrupların hüquqlarını müdafiə edirlər. Əslində isə bu “qrup”ların əsas işi ölkə daxilində narazılıq ocaqlarını alovlandırmaq, milli həmrəyliyi pozmaqdır. ADA Universitetinin Strateji Kommunikasiyalar Mərkəzinin araşdırmaları göstərir ki, məhz bu tip “təsir qrupları” feyk xəbərlərin yayılmasında sürətləndirici rol oynayır.
Beşinci cəbhə - tarixi müharibədir. Azərbaycanın tarixini, xüsusilə də Qarabağ və bütövlükdə bölgənin mədəni mirasını təhrif etmək üçün qərəzli ssenarilər işə salınır. Məqsəd yenə eynidir: Azərbaycanın ərazi legitimliyinə xələl gətirmək, saxta hekayələri beynəlxalq təşkilatlarda və xarici mediada möhkəmləndirmək.
Belə çoxşaxəli təhdidlər fonunda effektiv müdafiə strategiyası yalnız cavab tədbirləri ilə məhdudlaşa bilməz. Proaktiv yanaşma lazımdır - və Azərbaycan artıq bu istiqamətdə konkret addımlar atır. Əvvəla, kiberdayanıqlılığa yatırılan sərmayələr: AZ-CERT-in gücləndirilməsi, ENISA (Avropa İttifaqının Kibertəhlükəsizlik Agentliyi) ilə əməkdaşlıq və mütəmadi təhlükəsizlik standartlarının yenilənməsi. Üstəlik, insan faktoru da həlledicidir - son iki ildə Bakıda jurnalistlər və İT mütəxəssisləri üçün kiberhücumlara qarşı mübarizə və dezinformasiya ilə bağlı 40-dan çox təlim təşkil olunub.
Bundan az əhəmiyyətli olmayan istiqamət - informasiya qalxanı. Yəni Azərbaycanın haqlı mövqeyini dünyaya faktlarla, arqumentlərlə, şəffaf şəkildə çatdırmaq. Burada açıq diplomatiya mühüm rol oynayır: rəsmi şəxslər, müstəqil ekspertlər, akademik çevrələr beynəlxalq auditoriyaya qərarların məntiqini izah edir, sübutları göstərir və manipulyasiya üçün boşluq saxlamır. Prezident İlham Əliyev, hökumət üzvləri, millət vəkilləri və diplomatlar artıq dəfələrlə sübut ediblər ki, peşəkar və çevik kommunikasiya hətta ən aqressiv narrativləri də neytrallaşdıra bilər.
Bir məsələ də var ki, yerli medianın inkişafı xüsusi diqqət tələb edir. Şəffaflıq - dezinformasiyaya qarşı ən güclü silahdır. Əgər ölkədə qanunla qorunan, nüfuzlu, operativ informasiya təmin edə bilən müstəqil media qurumları güclənsə, hibrid hücumların hərəkət məkanı daralar. Bu baxımdan Azərbaycanda hələ görüləsi iş çoxdur: jurnalistlərin fəaliyyət məhdudiyyətlərinin yumşaldılması, beynəlxalq platformalara çıxış imkanlarının genişləndirilməsi və media savadlılığı üzrə maarifləndirmə proqramlarının gücləndirilməsi zəruridir.
Azərbaycanda hibrid təhdidlərə qarşı mübarizədə konkret uğurlu nümunələr
Hibrid müharibələrdən danışanda nəzəri mülahizələr öz-özlüyündə heç nə ifadə etmir, əgər arxasında real təcrübə dayanmasa. Son illərdə Azərbaycan kifayət qədər sanballı nümunələr toplayıb ki, necə kompleks hücumların - istər kiberhücum, istər informasiya basqısı - təsirini minimuma endirmək olar.
Ən yaddaqalan nümunələrdən biri 44 günlük Vətən müharibəsi dövründə və xüsusilə post-münaqişə mərhələsində Telegram kanallarının monitorinqi ilə bağlıdır. Həmin kanallarda guya dinc sakinlərin qətlə yetirilməsi, tarixi abidələrin dağıdılması və kütləvi hüquq pozuntuları barədə saxta videolar yayılırdı. Beynəlxalq media bəzən bu materialları operativ şəkildə götürüb tirajlayırdı.
Buna cavab olaraq Azərbaycanın müvafiq strukturları - o cümlədən Strateji Kommunikasiyalar Mərkəzi və AZ-CERT bölmələri - operativ təsdiqləmə mexanizmi qurdu. Media kontentinin end-to-end (başdan-sona) analizi, yəni metadataların, geolokasiyanın və açıq mənbələrin müqayisəsi sayəsində sübut olundu ki, videoların bir hissəsi ümumiyyətlə başqa ölkələrdə, illər əvvəl çəkilib və Azərbaycanla heç bir əlaqəsi yoxdur. Bu təkziblər həm rəsmi platformalarda, həm də birbaşa xarici redaksiyalara göndərildi. Nəticədə, təxminən 60 faiz şübhəli kontent ya çıxarıldı, ya da beynəlxalq media orqanlarında təkzib verildi.
Digər önəmli hadisə hüquqi hücumlara qarşı müdafiədir. 2020-ci ildə Qarabağ üzərində nəzarət bərpa ediləndən sonra Avropa məhkəmələrində və arbitraj institutlarında bəzi erməni təşkilatları tərəfindən qaldırılan iddialar ortaya çıxdı. Onlar Azərbaycanı “soyqırım” və ya “etnik təmizləmə”də ittiham etmək istəyirdilər. Bu iddiaların məqsədi qələbə qazanmaq deyildi, sadəcə ölkə üzərində informasiya təzyiqi formalaşdırmaq idi.
Azərbaycan bunun qarşısını almaq üçün Ədliyyə Nazirliyi və Xarici İşlər Nazirliyi vasitəsilə hüquqi müşayiət sistemini işə saldı, müstəqil hüquqşünasları və beynəlxalq ekspertləri cəlb etdi. Bu nəticə verdi: iddiaların böyük hissəsi ilkin baxış mərhələsində sübutsuzluq səbəbindən rədd edildi. Yaxşı nümunə kimi Avropa İnsan Haqları Məhkəməsində 2022-ci ildə baxılan işi göstərmək olar - orada Azərbaycan tərəfindən “etnik təmizləmə” aparıldığı barədə sübutların mövcud olmadığı rəsmən təsdiqləndi və iddia əsassız hesab edilərək geri qaytarıldı (mənbə - Ədliyyə Nazirliyinin rəsmi məlumatı). Bu həm hüquqi, həm də reputasiya baxımından mühüm qələbə idi və Azərbaycanın mövqeyini gücləndirdi.
Son dərəcə diqqətçəkən başqa bir uğurlu təcrübə enerji sahəsindəki iqtisadi hücumların neytrallaşdırılmasıdır. 2023–2024-cü illərdə Azərbaycanın Avropaya qaz ixracını genişləndirməsi fonunda müəyyən dairələr tərəfindən qazın guya keyfiyyətsiz olması, ekoloji risklər daşıması barədə informasiya tullantıları dövriyyəyə buraxıldı. Bu məlumatlar əsasən radikal mövqedə duran kiçik Avropa ekoloji media kanallarında tirajlanır, müəyyən lobbi qrupları tərəfindən dəstəklənirdi ki, alternativ tədarükçülərin maraqları qorunsun.
Buna qarşı SOCAR və Energetika Nazirliyi şəffaf hesabatlıq proqramı başlatdı: müstəqil auditlər tərəfindən təsdiqlənmiş bütün keyfiyyət protokolları ictimaiyyətə açıqlandı, Avropanın əsas dillərinə tərcümə edilərək Azərbaycan səfirlikləri və Avropa İttifaqının enerji klasterləri vasitəsilə yayılıb. Nəticə özünü çox gözlətmədi - cəmi yarım il ərzində əsas Avropa biznes mediasında bu tip feyk ittihamların çəkisi demək olar ki, iki dəfə azaldı (BakuNetwork-un analizinə əsasən).
Bütün bu nümunələr çox aydın şəkildə göstərir ki, hibrid təhdidlərə qarşı təkcə pafoslu bəyanatlarla dözmək mümkün deyil. Sistemli yanaşma lazımdır - hüquqi, informasiya və texniki alətləri peşəkar səviyyədə tətbiq etməyi bacarmaq, həmçinin qərəzli tərəflərlə də çəkinmədən mürəkkəb dialoqa girmək. Məhz bu yanaşma Azərbaycana XXI əsrin mürəkkəb hibrid müharibə reallığında ayaqda qalmağa imkan verir.
Gələcəyə baxış
Azərbaycan bu günə qədər qazandığı uğurları daha da inkişaf etdirməli və onları yeni istiqamətlərlə genişləndirməlidir. Birincisi, media mühitində monitorinq imkanlarını süni intellekt texnologiyaları hesabına gücləndirmək çox məqsədəuyğun olardı. Artıq dünyanın qabaqcıl şirkətləri - məsələn, Palantir və ya Recorded Future - sosial şəbəkələrdə koordinasiyalı hücumları demək olar ki, real vaxt rejimində analiz edən yüksək dəqiqlikli alqoritmlər təqdim edir. Bu cür həlləri Azərbaycanın media məkanına uyğunlaşdırmaq mümkündür və lazımdır.
İkincisi, ictimai mediaya savadlılıq məsələsi daha da önə çəkilməlidir. Dövlət nə qədər güclü müdafiə qursa da, sonda informasiyanın əsas filtri yenə də insanın özüdür. Bilgili, ayıq və təhlil qabiliyyəti olan vətəndaş nə qədər çox olsa, düşmən şəbəkələrinin cəmiyyətdə çaşqınlıq yaratmaq imkanları bir o qədər məhdudlaşacaq.
Üçüncüsü, Azərbaycan öz müdafiə sistemlərini müttəfiq ölkələr və beynəlxalq təşkilatlarla daha sıx inteqrasiya etməlidir ki, kollektiv cavab mexanizmləri formalaşsın. Çünki genişmiqyaslı hücumlar zamanı tərəfdaşların həmrəylik göstərməsi və məlumat mübadiləsinin sürəti alternativsiz faktordur.
Nəhayət, xüsusi qeyd olunmalı istiqamətlərdən biri də akademik diplomatiyanın inkişafıdır. Yəni universitetlərin, elmi institutların və mədəniyyət mərkəzlərinin tarixi saxtalaşdırmalara qarşı açıq, faktlara söykənən, elmi əsaslı cavab verməsi. Tarix hibrid müharibələrdə ən həssas hədəflərdən biridir, ona görə də bu sahədə davamlı, arqumentli və akademik əsaslandırılmış fəaliyyət həyati əhəmiyyət kəsb edir.
Azərbaycanın son illərdə topladığı təcrübə sübut edir ki, hətta nisbətən kiçik dövlət belə, əgər operativ reaksiya, strateji kommunikasiya və hüquqi savadlılıq prinsiplərinə söykənirsə, hibrid müharibələrə qarşı çox effektiv müdafiə sistemi qura bilər. Amma bir məsələ unudulmamalıdır: hibrid təhdid təkcə ötəri bir hadisə deyil, uzunmüddətli çağırışdır. Ona görə də cavab da həm sistemli, həm də dayanıqlı olmalıdır.(BakuNetwork)
