İyunun 28-də İranda keçirilən prezident seçkilərinin nəticələri siyasi spektrin iki ifrat nöqtəsində olan və ölkənin idarəçiliyi ilə bağlı çox fərqli baxışlara malik iki adı ikinci tura çıxarıb.
Senzor.az bildirir ki, Türkiyənin məşhur siyasi analitiki Ahmet Dursunun Anadolu agentliyinin saytında yayımlanan təhlili yazısında belə deyilir. |
A.Dursun hesab edir ki, İran prezidenti İbrahim Rəisinin mayın 19-da helikopter qəzasında həlak olmasından 41 gün sonra ölkədə keçirilən seçkilər nəticəsində tamamilə fərqli baxışlara malik olan Pezeşkianla Cəlilinin ikinci tura keçmələri uzun illərin seçkiləri tarixində ən qütbləşdirici nəticə olub: “Bu nəticə ilə prezident seçkiləri ölkə tarixində ikinci dəfə ikinci tura keçdi”.
Müəllifin fikrincə, islahatçı Məsud Pezeşkian qalib gəlsə, İran daxili və xarici siyasətdə genişlənmələrə qapı aça bilər. Mühafizəkar Səid Cəlili qələbə qazanacağı təqdirdə Tehranın Qərblə münasibətləri pisləşə, iqtisadi problemləri dərinləşə bilər.
Pezeşkianın rəhbərliyi ilə İranda verilən bütün vədlərin gerçəkləşəcəyi gözlənilməsə də, İran Hatəmi və Ruhani dönəmlərində olduğu kimi Qərblə münasibətlərin yaxşılaşmasına yönələ bilər.
İndi seçkilərdə kimin qalib gələcəyi, yəqin ki, hansı namizədin seçicilərin gözləntilərini, qorxularını və ümidlərini digərinin əleyhinə istifadə etməkdə uğur qazanacağından asılı olacaq: “İslahatçı Pezeşkian və mühafizəkar Cəlilinin siyasi tarixinə və onların seçki kampaniyalarındakı çıxışlarına nəzər saldıqda, ölkənin müxtəlif istiqamətlərə sürüklənməsi potensialının olduğunu görürük.
Pezeşkian seçki kampaniyalarında və debatlarda genişlənmələri müdafiə edən diskurslar hazırlayarkən, Cəlili mövcud vəziyyəti saxlamaq niyyətində olduğu təəssüratı yaratdı.
Pezeşkian daxili və xarici siyasətdə əhəmiyyətli islahatların aparılmasını və Qərblə münasibətlərin yaxşılaşdırılmasını istəyir
Bu nöqteyi-nəzərdən Pezeşkianın seçki kampaniyası İranın daxili və xarici siyasətində mühüm dəyişiklikləri nəzərdə tutan hərtərəfli islahat proqramını ehtiva edir.
Çıxışlarında daxili siyasətdə demokratiya və azadlıqların artırılmasına böyük önəm verən Pezeşkian bu çərçivədə mətbuat azadlığının qorunub genişləndirilməsinin və bu mövzuda hüquqi tənzimləmələr edilməsinin lazım olduğunu bildirir.
Cəlilinin rəhbərliyi altında isə İranın indiki vəziyyətindən daha mühafizəkar istiqamətə doğru təkamül edəcəyini, daxili siyasətdə sərt nəzarət kursunun davam etdiriləcəyini, hətta artırılacağını proqnozlaşdırmaq olar; Xarici siyasətdə də Qərblə daha məsafəli əlaqələr yarana bilər.
Kampaniyaları və dövlət televiziyasında digər namizədlərlə debatları zamanı Pezeşkian fərdi hüquq və azadlıqların genişləndirilməsinin vacibliyini vurğulayır və məhkəmə sistemində islahatlar aparmaqla ədaləti gücləndirəcəyini vəd edir.
Pezeşkian internet qadağalarını aradan qaldıracağını vəd edir
İslahatçı namizəd Pezeşkianın seçki kampaniyasında hazırkı hökuməti və administrasiyanı ciddi tənqid etməsi diqqətçəkən olsa da, o, tez-tez prezident olacağı təqdirdə internet qadağalarının əksəriyyətini aradan qaldıracağını, hicablı qadınların zülmünü dayandıracağını və hökuməti "etnik və konfessional ayrıseçkilikdən"təmizləyəcəyini vurğulayır.
Rəqibi Cəlilidən çox fərqli fikirlərə malik olan Pezeşkian, xüsusən də xarici siyasətdə təcrübəsiz olsa da, hər bir məsələni mütəxəssislərlə müzakirə edəcəyini, səlahiyyəti ləyaqəti olanlara verəcəyini bildirir.
Qərblə münasibətlərin yumşaldılmasını, daha yaxşı diplomatik əlaqələrin qurulmasını və xüsusilə ABŞ və Avropa ölkələri ilə əməkdaşlığın artırılmasını müdafiə edən Pezeşkian tez-tez “sanksiyalar aradan qaldırılmadan və dünya ilə qarşılıqlı əlaqə qurulmadan iqtisadiyyatı yaxşılaşdırmaq mümkün deyil” deyir.
Quruluşa nəzarət edən mühafizəkarlarla toqquşma ola bilər
Pezeşkianın nüvə sazişinin memarlarından biri olan keçmiş xarici işlər naziri Məhəmməd Cavad Zərifi öz kampaniyasına müşavir kimi daxil etməsi, ölkənin, indiki hökumətdən fərqli olaraq Qərblə münasibətlərə üstünlük verən Həsən Ruhani dövrünün xarici siyasət üstünlüklərinə qayıdacağına səbəb ola biləcək siqnal kimi də şərh edilə bilər.
Bu baxımdan onun siyasi karyerasına, inkişaf etdirdiyi diskurslara və verdiyi vədlərə nəzər salsaq, Pezeşkian vəzifəyə gələrsə, İran daxili və xarici siyasətdə genişlənmələrə qapı aça bilər.
Bütün bunlara baxmayaraq, Pezeşkianın vəzifəyə gələcəyi təqdirdə, quruluşa nəzarət edən mühafizəkarların keçmiş prezident Ruhaninin dövründə olduğu kimi, ölkəni idarə etməyə müdaxilə edə biləcəyi, eləcə də daxili və xarici siyasətdə atacağı addımları əngəlləməyə çalışacağı ehtimalı da nəzərdən qaçırılmamalıdır.
Cəlili mövcud nizamın və Qərbə qarşı “müqavimət iqtisadiyyatı”nın qorunub saxlanmasına diqqət yetirir
Cəlili isə İranın radikal sayıla biləcək mühafizəkar qanadının aparıcı simalarından biri kimi seçki kampaniyasında həm daxili, həm də xarici siyasətdə sərt və qapalı mövqe nümayiş etdirir.
Seçki kampaniyalarında çıxışlarına nəzər saldıqda görürük ki, Cəlili İranın mövcud nizamının qorunub saxlanmasına, xarici siyasətdə isə həm siyasi, həm də iqtisadi sahədə Qərbə qarşı müqavimətə önəm verir.
Pezeşkiandan fərqli olaraq hicab, sosial azadlıqlar və internet mövzusunda sərt və mühafizəkar mövqe tutan Cəlili, çıxışlarında məcburi hicab tətbiqinin davam etməsinin lazım olduğunu vurğulayır.
Cəlili internetin ciddi nəzarətə tabe olmasını müdafiə edir
"İctimai nizamı Qərb mədəniyyətinin mənfi təsirlərindən qorumaq üçün" sosial və mədəni fəaliyyətlərə nəzarət etməyə çağıran Cəlili bildirir ki, internetlə bağlı ən qısa zamanda ciddi dövlət nəzarətini həyata keçirəcək "milli internet şəbəkəsi" nin işə salınması lazımdır.
Dövlət televiziyasında keçirilən debatlarda, digər mühafizəkar namizəd Məhəmməd Baqir Qalibaf da daxil olmaqla, hamı internet qadağalarının vətəndaşlara və ölkəyə zərər vurduğunu bəyan edərkən, “böhran dövrləri istisna olmaqla” giriş maneələrinin aradan qaldırılmasına çağırarkən, yalnız Cəlilinin yerli tətbiq və platformaların uğurundan bəhs etməsi onun internet qadağalarına baxışına işarə idi.
İqtisadiyyata gəlincə, Cəlili 2007-ci ildə İran lideri Ayətullah Əli Xamenei tərəfindən sanksiyalara qarşı hazırlanmış “müqavimət iqtisadiyyatı” adlı iqtisadi modeli müdafiə edir.
Bu modeldə məqsəd iqtisadiyyatın neft asılılığından çıxması, daxili istehsalın artırılması və özünü təmin edən iqtisadiyyatın yaradılması yolu ilə ölkəyə tətbiq olunan sanksiyalardan yan keçməkdir.
Ölkədəki iqtisadi problemlərin ancaq bu modelin tətbiqi ilə həll olunacağı fikrini irəli sürən Cəlili və komandası iqtisadiyyatın sanksiyalar və dünya ilə birbaşa əlaqəsi olduğunu şərh edən islahatçı qanadı “Qərbə təslim olmaqda” ittiham edir.
"Uğursuz baş nüvə danışıqlarçısı" kimi yadda qaldı
Səid Cəlili xarici siyasətdə çox təcrübəli bir addır. 1989-cu ildən sonra uzun illər Xarici İşlər Nazirliyində çalışıb.
Mahmud Əhmədinejad 2005-ci ilin avqustunda prezident seçildikdən sonra o, dövlət katibinin Avropa və Amerika məsələləri üzrə köməkçisinin müavini vəzifəsinə təyin edilib.
Cəlili daha sonra, 2007-ci ilin oktyabrında Əhmədinejad administrasiyası dövründə Ali Milli Təhlükəsizlik Şurasının baş katibi olub. O dövrdə İranın Qərblə nüvə danışıqlarına Şuranın baş katibi rəhbərlik edirdi və Cəlili birdən-birə özünü dünyanın ən böyük nüvə danışıqlarının mərkəzində tapdı.
Lakin xarici siyasət sahəsində təcrübəsinə baxmayaraq, Cəlili 2007-2013-cü illərdə apardığı nüvə danışıqlarında “baş danışıqçı” rolunda uğursuzluğu ilə yadda qalıb.
Xarici siyasətdə “Təhlükələri fürsətə çevirmək” devizindən istifadə edən Cəlili, bir çoxlarının fikrincə, Qərblə nüvə danışıqlarına cavabdeh olduğu 6 il ərzində fürsətləri bir-birinin ardınca “təhdidlərə” çevirib.
Cəlili dövründə ölkə ağır sanksiyalara məruz qaldı
Sərt mövqeli Əli Əkbər Vilayəti kimi aparıcı mühafizəkarların belə tənqid etdiyi Cəlili dövründə Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Təhlükəsizlik Şurası (BMT TŞ) İrana qarşı 3 qərar qəbul etmiş, ABŞ və Avropa Tehrana qarşı ağır sanksiyalara təşəbbüs göstərmişdir.
Cəlilinin Ruhani dövründə imzalanan nüvə sazişinə qarşı çıxması da məlumdur.
Özünün və komandasının ideyalarını “kölgə hökuməti” və ya “kölgə kabineti” adlandıran Cəlili iddia edir ki, o, xüsusilə sanksiyalara baxmayaraq neft satışlarının artırılmasında Ruhani və Rəisi hökumətlərinə yol göstərib. Cəlilinin bu tövsiyələrinə Ruhani dönəmində bir o qədər də reaksiya verilməsə də, onun Rəisi dövrünün “kölgə kabineti” olduğu və bu dövrdə neft satışlarının artmasında mühüm rol oynadığına dair şərhlər edilir.
Cəlili İranın Qərbə qarşı Şərqlə, xüsusən də Çin və Rusiya ilə münasibətlərini gücləndirməli olduğunu müdafiə edir. O, bu ölkələrlə iqtisadi, hərbi və siyasi əməkdaşlığın artırılmasının, beynəlxalq əlaqələrin Qərbdən asılı olmadan şaxələndirilməli olduğunu bildirir.
Celili və Pezeşkian dövrü ssenariləri
Bütün bu məlumatlar bir araya gətirildikdə, İranda son söz Prezidentə aid olmasa da, Cəlilinin rəhbərliyi altında İranın indiki vəziyyətindən daha mühafizəkar bir istiqamətdə inkişaf edəcəyini və daxili siyasətdə sərt nəzarət siyasətini davam etdirəcəyini və ya hətta gücləndirəcəyini düşünmək olar.
Cəlililər dövründə xarici siyasətdə Qərblə daha uzaq - məsafəli əlaqələr yarana bilər.
Xüsusilə İranın “terrorçu” hesab etdiyi keçmiş ABŞ prezidenti Donald Trampın yenidən prezidentliyə qayıtması ssenarisi ilə İran və ABŞ arasında yeni gərginlik yarana, sanksiyalar davam edərsə, ölkədə iqtisadi problemlər daha da dərinləşə bilər.
Pezeşkianın rəhbərliyi ilə isə İranda bütün vədlərin reallaşacağı və ya köklü dəyişikliklərin olacağı gözlənilməsə də, İran Hatəmi və Ruhani dönəmlərində olduğu kimi Qərblə münasibətlərin yaxşılaşmasına yönələ bilər.
Pezeşkian seçilərsə, daxili və xarici siyasətdə ölkə administrasiyasının “qırmızı xətlərini” keçmədən, sosial-iqtisadi sahələrdə xalqa olan təzyiqləri aradan qaldıracaq bəzi təşəbbüslərə qapı aça bilər”.
Senzor.az
