Cənubi Qafqazın yeni tarixində beynəlxalq təşkilatların və ictimai rəyin diqqətinə eyni vaxtda iki məsələ çıxır - “ermənilərin Qarabağa qayıdışı” və qərbi azərbaycanlıların indiki Ermənistan ərazisindəki tarixi torpaqlarına qayıdışı.
Bu iki mövzu əslində bir medalın iki üzü olsa da, onlara dünya siyasi və hüquqi müstəvidə münasibət tamamilə fərqlidir. Ermənilərin Qarabağa qayıdışı ilə bağlı çağırışlar dərhal Qərb parlamentlərinin və beynəlxalq institutların reaksiyasına səbəb olur, halbuki Ermənistandan qovulmuş yüz minlərlə azərbaycanlının hüquqları ya nəzərə alınmır, ya da bilərəkdən görməzliyə vurulur. Nə üçün bu fərq yaranır, kim bu prosesləri idarə edir və bu asimmetriyanın arxasında hansı hüquqi və siyasi səbəblər dayanır?
… 1989-cu il SSRİ əhalisinin siyahıyaalmasına əsasən, Ermənistan SSR ərazisində 250 min nəfərdən çox azərbaycanlı yaşayırdı. Bu, respublika əhalisinin təxminən 5 faizini təşkil edirdi. Ancaq artıq 1991-ci ilə qədər bu rəqəm sıfıra bərabər oldu. Azərbaycanlılar 1987–1988-ci illərdə başlanmış kütləvi etnik təmizləmələr nəticəsində zorla qovuldular. “Human Rights Watch” təşkilatının 1994-cü il hesabatına əsasən, bu qovulmalar zorakılıq, qarət və qətllərlə müşayiət olunmuşdur. Bu, açıq şəkildə etnik təmizləmə aktı idi. Bu barədə "Memorial", “Amnesty International” (ilk illərində), eləcə də BMT-nin İnsan Haqları Komissiyasının sənədləri də şahidlik edir.
Əksinə, 2020-ci ilə qədər Qarabağda çoxluq təşkil edən erməni əhalisi İkinci Qarabağ müharibəsindən və xüsusilə 2023-cü ildə keçirilən antiterror tədbirindən sonra regionu tərk etdi. Amma bu halda kütləvi etnik təmizləmədən söhbət getmirdi - Azərbaycan dəfələrlə bəyan etmişdi ki, qalan erməni əhalinin təhlükəsizliyi və vətəndaş hüquqları təmin olunacaq. Üstəlik, Ermənistandan azərbaycanlıların qovulmasından fərqli olaraq, burada proses Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpası çərçivəsində həyata keçirilmişdir - bu isə həm BMT Baş Assambleyası, həm də Təhlükəsizlik Şurası tərəfindən tanınmış mövqedir. Təhlükəsizlik Şurasının 1993-cü ildə qəbul etdiyi 822, 853, 874 və 884 saylı qətnamələrdə aydın şəkildə qeyd olunur: Qarabağ Azərbaycan ərazisidir.
BMT-nin Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsinin 13-cü maddəsinə əsasən, hər bir insanın öz ölkəsinə qayıtmaq hüququ var. BMT-nin 1951-ci il Qaçqınların Statusuna dair Konvensiyası və 1967-ci il Protokolu isə açıq şəkildə bildirir ki, əvvəlki yaşayış yerlərinə qayıtmaq imtiyaz yox, ayrılmaz hüquqdur.
Deməli, həm qərbi azərbaycanlılar, həm də Qarabağ erməniləri təhlükəsizliyin təmin olunması şərti ilə eyni hüquqlara malikdirlər. Amma praktikada bu hüquqlar bərabər şəkildə reallaşdırılmır.
Qarabağ mövzusu ətrafında formalaşmış lobbi institutları yaxşı təşkilatlanmış və ciddi maliyyə resursları olan diasporlarla təmsil olunur. ABŞ, Fransa, Kanada, Avstraliya və Benilüks ölkələrindəki erməni strukturları güclü siyasi təzyiq gücünə malikdir. Bu təzyiqin nəticəsi kimi aşağıdakı nümunələri göstərmək olar:
-Fransa Senatının 15 noyabr 2022-ci il tarixli qətnaməsi - burada “Dağlıq Qarabağ” tanınmağa çağırılır və Azərbaycanın addımları pislənirdi;
-ABŞ Nümayəndələr Palatasının 835 saylı qətnaməsi - burada “Qarabağ ermənilərinin taleyinə dair narahatlıq” ifadə olunurdu;
-Avropa Parlamentində qəbul edilən sənədlər - burada Azərbaycan “ermənilərə qarşı demoqrafik təzyiq göstərməkdə” ittiham olunur.
Bütün bu sənədlər bir əsas həqiqəti nəzərə almır: Ermənistan azərbaycanlıları tam şəkildə qovduğu halda, Azərbaycan Qarabağ ermənilərinə inteqrasiya, amnistiya və vətəndaş hüquqları təklif etmişdi. Bu mövqe Azərbaycanın rəsmi şəxslərinin çıxışlarında, o cümlədən rəsmi Bakının səsləndirdiyi bəyanatlarla da təsdiqlənib.
Azərbaycan tərəfindən qərbi azərbaycanlıların qayıdışı məsələsi daha təmkinli, lakin ardıcıl şəkildə irəli aparılır. 2022-ci ildə yaradılmış Qərbi azərbaycanlıların cəmiyyəti öz missiyasını belə müəyyən etmişdir: beynəlxalq hüquqa uyğun olaraq, qovulmuş azərbaycanlıların hüquqlarının müdafiəsi. Bu mövqe aşağıdakı beynəlxalq qurumlar tərəfindən dəstəklənib:
-İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı (OIC) - 2023-cü ildə Ciddədə qəbul etdiyi qərarda Ermənistanda azərbaycanlılara qarşı həyata keçirilmiş etnik təmizləmələri pisləyib;
-İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı (ECO) - bütün qaçqınların, o cümlədən qərbi azərbaycanlıların qayıdışının vacibliyini tanıyıb;
-Azərbaycan və Türkiyə prezidentləri İlham Əliyev və Rəcəb Tayyib Ərdoğanın Naxçıvanda keçirilən görüşündə (sentyabr 2023) qəbul edilmiş ikitərəfli bəyanatlar - burada qayıdış hüququna dair birmənalı dəstək ifadə olunub.
Qərb siyasətçilərinin əksəriyyəti hələ də ikili standartlardan əl çəkmir. Onlar Qarabağ erməniləri məsələsində “insan haqları”na istinad edirlər, amma Ermənistandan qovulmuş azərbaycanlıların hüquqları haqqında susmağa üstünlük verirlər. Sual yaranır: niyə belədir?
Cavab sadədir: geosiyasi hesablar və lobbi maraqları. Erməni diasporası bir çox ölkələrin qanunverici orqanlarında təmsil olunur. Təkcə Fransada Senatda beş erməni əsilli senator var. ABŞ Konqresində 80-dən çox üzvü olan erməni fraksiyası fəaliyyət göstərir. Bu strukturlar öz ölkələrinin xarici siyasətinə birbaşa təsir edirlər.
Qərbi azərbaycanlıların isə nə bu cür resursları, nə də siyasi təmsilçiliyi var. Ona görə də Azərbaycan fərqli bir yanaşma ilə hərəkət etməlidir - institusional hüquqi təzyiq və beynəlxalq arenada sistemli fəaliyyət.
Qərbdə bir çox dairələr “Qərbi azərbaycanlıların qayıdışı” məsələsinə Azərbaycanın Ermənistanla danışıqlar prosesini pozmaq cəhdi kimi baxırlar.
Bu, həm primitiv, həm də uzaqgörənlikdən uzaq yanaşmadır. Qaçqınların reinteqrasiyası, etnik təmizləməyə məruz qalmış insanların hüquqlarının bərpası siyasi alver yox, onlarla beynəlxalq sənədlə təsdiqlənmiş hüquqi zərurətdir. Məsələn:
-2020-ci il 10 noyabr tarixli üçtərəfli bəyanatın 9-cu bəndində açıq şəkildə deyilir: “Bütün qaçqınlar və məcburi köçkünlər BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığının (UNHCR) nəzarəti altında qayıtmalıdırlar”;
-BMT Baş Assambleyasının 60/147 (2005) və 194 (1948) saylı qətnamələrində isə təhlükəsiz qayıdış və əmlakın kompensasiya olunması hüququ təsbit edilir.
Bu halda qərbi azərbaycanlıların qayıdışı sülh prosesinə zidd deyil, əksinə onun təbii və əsaslı tərkib hissəsidir. Bu mövzunun susdurulması və ya siyasi gündəmdən çıxarılması sülh prosesini zəiflədir, çünki tarixi ədalət hesabına birtərəfli nizamlama görüntüsü formalaşdırır.
Müasir beynəlxalq siyasətdə həqiqəti təkcə tarixi faktlar yox, həm də mövcud informasiya məzmunu sübut edir. Məsələ yalnız hüquqi bazada deyil, onun görünürlüyündə, yayımında və qlobal diskurslara daxil edilməsindədir.
Məsələn, Belçika parlamenti “Qarabağda humanitar fəlakət”lə bağlı qətnamə qəbul edib, Avropa Şurasında “Qarabağ ermənilərinin hüquqları” ilə bağlı qətnamə təsdiqlənib, Avropa Parlamentində dinləmələr keçirilib və “Qarabağ erməniləri üçün muxtariyyət” tələbləri səsləndirilib.
Bütün bunlar o şəraitdə baş verir ki, Azərbaycan ərazisində artıq heç bir silahlı qarşıdurma yoxdur, erməni əhalisi isə təklif olunmuş inteqrasiya və hüquqi təminatlar fonunda faktiki olaraq könüllü şəkildə bölgəni tərk edib.
Bu mənzərənin fonunda Qərbi azərbaycanlılarla bağlı gündəliyi aktivləşdirmək istəyiriksə, İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı və İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının qətnamələri daha geniş yayılmalı şərh olunmalı; Qərbi azərbaycanlıların İctimai Birliyinin müraciətləri ən müxtəlif müstəvilərdə yayılmalı və anladılmalı, habelə dost ölkələrin - Türkiyə, Pakistan, Özbəkistan, Macarıstan, Bosniya və Herseqovinanın parlamentləri bu məsələyə aktiv cəlb edilməlidir.
Əks halda kontrast beynəlxalq ictimai rəyin gözündə təhrif olunmuş obraz yaradır - sanki ermənilər “qurban”, azərbaycanlılar isə “qalib”, “həddən artıq istəyənlər” kimi təqdim olunur.
Nə etməli? Cavablar sadədir.
Birincisi, bu məsələ beynəlmiləlləşdirilməlidir. Bunun üçün bir sıra konkret addımlar atılmalıdır. Qərbi azərbaycanlıların qayıdışı ilə bağlı təşəbbüslər irəli sürülməli, bu məsələ dost və tərəfdaş ölkələrin qanunverici orqanlarının gündəminə daxil edilməlidir. Paralel olaraq beynəlxalq konfranslar təşkil edilməlidir - bu tədbirlərdə hüquqşünaslar, tarixçilər, BMT və BMT-nin Qaçqınlar üzrə Ali Komissarlığının (UNHCR) nümayəndələri iştirak etməli, məsələyə hüquqi və tarixi əsaslarla baxış təqdim olunmalıdır.
İkincisi, qovulmuş azərbaycanlıların real şahidlikləri, ifadələri, arxiv materialları və sənədləri əsasında onlayn arxiv yaradılmalı, bu kontent BMT-nin rəsmi dillərinə tərcümə olunmalıdır ki, beynəlxalq ictimaiyyət Azərbaycan xalqının yaşadığı etnik təmizləməni görüb anlaya bilsin. Bu məsələyə Qərbin tanınmış hüquq müdafiəçiləri və ekspertləri də cəlb edilməlidir - Ermənistanın Kaliforniya lobbisi və fransız ziyalılarını necə istifadə etdiyini nəzərə alaraq, Azərbaycan da eyni dərəcədə təsirli müttəfiqlər qazanmalıdır.
Üçüncüsü, bu mövzu beynəlxalq hüquqla daha sıx bağlanmalıdır. Ermənistanın irqi ayrı-seçkiliyin bütün formalarının ləğvi haqqında Konvensiyanın (CERD) iştirakçısı olaraq üzərinə götürdüyü öhdəliklər diqqətə çatdırılmalı, bu ölkənin etnik təmizləməyə görə hüquqi məsuliyyəti gündəmdə saxlanmalıdır. Eyni zamanda 1949-cu il Cenevrə Konvensiyalarının IV bölməsi - mülki əhalinin qorunması ilə bağlı müddəalar, eləcə də Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsinin Loizidou v. Turkey işindəki qərarı önə çəkilməlidir. Bu presedent xüsusilə əmlakın geri qaytarılması və qaçqınların qayıdış hüququ baxımından qərbi azərbaycanlıların işi ilə eyni hüquqi müstəviyə düşür.
Əgər “Qarabağ erməniləri” mövzusu qərbi azərbaycanlıların məsələsini sıxışdırıb gündəmin yeganə mövzusuna çevrilərsə, sülh prosesi imitasiya xarakteri daşımağa başlayacaq. Və bu halda kontent savaşı siyasi sülhü məhv edəcək.
Yalnız bu halda ədaləti bərpa etmək, danışıqlarda bərabərliyi təmin etmək və regionda davamlı sülhün real təməlini qoymaq mümkün olacaq.
