Avropanın mərkəzində, insan haqları, tolerantlıq və humanizm kimi dəyərlərin yüzillərlə formalaşdığı qitədə, 2025-ci ildə son dərəcə narahatedici bir paradoks yaşanır. Vicdan azadlığının qarantı olduğunu iddia edən Avropa indi açıq-aşkar islamofobiyanın nümayiş etdirildiyi, dini dözümsüzlüyün yüksəlişə keçdiyi bir məkana çevrilir. İlin əvvəlindən bu yana məscidlər hücum obyektinə, Quran səhifələri ayaqaltına çevrilir. Müsəlmanlar isə siyasi ritorikanın, küçə təxribatlarının və media isteriyasının “ideal hədəfi” olurlar.
Bu, ayrı-ayrı və təsadüfi hadisələr deyil - bu, artıq kök salmış, ardıcıl bir tendensiyadır. Hər vandallıq aktının, hər təhqir olunmuş müqəddəsliyin arxasında təkcə icraçı yox, bütöv bir atmosfer durur. İcazəverici atmosfer. Avropa bu gün o nöqtəyə gəlib çıxıb ki, ifadə azadlığı ideyaların yox, təhqirlərin qalxanına çevrilir. Səsi eşidilmək hüququ isə alçaltmaq imkanına dönür.
Əgər bu prosesə “dur” deyiləcəksə, Avropa yalnız İslam dünyasının ehtiramını yox, öz vicdanını da itirə bilər. Çünki əsl demokratiya ən zəifin müdafiəsindən başlanır. Və bu gün o zəiflər - Avropa müsəlmanlarıdır.
2024-cü il Britaniya və Almaniyada müsəlman icmaları üçün həlledici mərhələ oldu. Əvvəllər əsasən təhqirlər və vandallıqla ifadə olunan islamofobiya artıq planlı şəkildə qorxu yaratmaq kampaniyasına çevrilib. Avropanın liberal dəyərlər beşiyi hesab olunan bu iki ölkəsində islamofobiya sadəcə ritorika deyil, fiziki zorakılığa, təşkilatlanmış nifrətə və institusional laqeydliyə dönüb.
Britaniya: Statistika yardım harayı kimi
İngiltərədə islamofob cinayətləri izləyən "Tell MAMA" təşkilatının məlumatına görə, 2024-cü ildə müsəlmanlara qarşı hücumların sayı əvvəlki illə müqayisədə 73% artıb. Bu, sadəcə rəqəm deyil - bu, alarmdır. Və bu artım ötəri yox, davamlı bir gedişatı göstərir.
İl ərzində ümumilikdə 4 300-dən çox hadisə qeydə alınıb. Bunlara 672 fiziki zorakılıq, 1 200-dən çox vandallıq aktı, o cümlədən məscidlərə, müsəlman qəbiristanlıqlarına və mədəniyyət mərkəzlərinə hücumlar daxildir. Əvvəllər bu cür hücumlar əsasən London, Mançester, Birmingem kimi iri şəhərlərdə müşahidə olunurdusa, indi Yorkşir, Lankaşir, Şərqi Midlands kimi nisbətən sakit bölgələrə də yayılıb.
Ən çox zərər görənlər isə hicablı qadınlar olub - ümumi qurbanların 61%-i qadınlardır. Hücumlar gündüz saatlarında, ictimai nəqliyyatda, yaşayış məhəllələrində baş verib. Təkcə 2024-cü ilin aprelində dini zəmində 48 bıçaqlı hücum qeydə alınıb.
Tell MAMA rəhbəri Saadiya Əhsən bunu belə şərh edib: “Bu, təşkilatımızın yaranmasından bəri Britaniya müsəlmanları üçün ən təhlükəli dövrdür. Artıq söhbət marginal nifrət aktlarından getmir - söhbət dövlətin sistemli laqeydliyindən gedir.”
Almaniya: Məscidlərə qarşı kölgədə gedən müharibə
Əgər Britaniyada küçə zorakılığı ön plandadırsa, Almaniyada islamofobiya artıq planlı və yarım-institusional forma alıb. 2024-cü ildə Almaniyada müsəlmanlara qarşı 1 550-dən çox nifrət cinayəti qeydə alınıb. Bu, 2023-cü illə müqayisədə 24% artım deməkdir və 2021-ci illə müqayisədə isə ikiqat artımdır.
Bu hadisələrin 54-ü məscidlərə yönəlib. Münhen, Hamburq, Düsseldorf və Berlində məscidlər yandırılıb, sındırılıb, təhqir olunub. Səhər saat üçdə imam döyülür, divarlara “Avropa - xristianlar üçündür” yazılır.
53 nəfər fiziki zorakılığa məruz qalıb, 18 hadisədə bıçaqdan istifadə olunub. 11 hücum uşaqların gözü qarşısında baş verib. 2024-cü ilin mart ayında yalnız bir axşamda Berlində niqab geyinmiş qadınlara qarşı 7 hücum qeydə alınıb.
Ən sarsıdıcı faktlardan biri budur: zərərçəkmişlərin 65%-i polisə müraciət etməyib. Niyə? Çünki inanmayıblar ki, ciddiyə alınacaqlar. Əbəs də deyil - 1 500-dən çox hadisədən cəmi 93-ü məhkəməyə çatıb, cəza alanların sayı isə sadəcə 29 nəfər. Bu - “ikicə əsr əvvəlki kolonial dönəmləri” xatırladan faktordur.
Davranış niyə belə sistematikdir?
İngiltərədə yayımlanan aparıcı tabloidlərin 28%-i İslamla bağlı yazılarında onu təhlükə, ekstremizm və “Avropa dəyərlərinə təhdid” kontekstində təqdim edir. Almaniyada Amadeu Antonio Stiftung-un məlumatına görə, Bundestaq deputatlarının müsəlmanlarla bağlı çıxışlarının üçdə birində “radikallaşma”, “təhlükə”, “ekstremizm” kimi sözlər işlədilir. Bu deputatlar isə hansısa marginal partiyalardan yox, ölkənin əsas siyasi qüvvələrindəndir.
Ən ciddi sual isə budur: ekstremizmlə mübarizə aparmalı olan polis və xüsusi xidmət orqanları niyə özləri “daxili düşmən” obrazı yaratmağa çalışırlar? 2024-cü ildə Almaniyada 86 müsəlman təşkilat nəzarət altına alınıb. Bunlardan yalnız 4-ü zorakılıq təbliğatında ittiham olunub. Qalanları isə xeyriyyə fondları, mədəniyyət mərkəzləri, təhsil ocaqlarıdır.
Bu - sadəcə islamofobiya deyil. Bu - dövlətin susqunluğuna arxalanan sistemli ayrıseçkiliyin yeni mərhələsidir. Bu gün Avropa müsəlmanına edilən zülm sabah hər kəs üçün normaya çevrilə bilər.
2024-cü ildə Böyük Britaniya və Almaniya siyasi nifrətin canlı laboratoriyasına çevrildi. Bir yanda məscidlərdə partlayışlar, küçələrdə döyülən hicablı qadınlar, digər yanda isə parlamentlərdə “azadlıq harada bitir?” mövzusunda mübahisələr. Amma bu sərhədlər artıq çoxdan keçilib - döyülən bədənlərlə, yandırılan Quran ayələri ilə, susan hökumətlərlə.
Bugünkü Avropa - vicdan azadlığının qorunduğu məkan deyil. Bu, get-gedə İslamın açıq şəkildə yaşanmasının təhlükəyə çevrildiyi, inamını ictimai şəkildə ifadə etməyin isə sanki “hökmə çevrildiyi” bir qitədir. Əgər bu tendensiyaya dur deyiləcəksə, sabah artıq söz azadlığından yox, mövcudluq hüququndan danışmaq məcburiyyətində qalacağıq.
“Nifrət alovu”: İsveçin simasını dəyişən skandalın xronikası
2023-cü il İsveçin müasir tarixində dönüş nöqtəsi oldu. Humanizmi, neytrallığı və tolerantlığı ilə fəxr edən ölkədə din və siyasətin kəsişdiyi sərt fırtına qopdu. Mərkəzdə isə bir ad dayandı: Səlvan Momika. Bu ad bu gün Avropa radikalizminin simvollarından birinə çevrilib.
2023-cü ilin 28 iyununda - məhz Qurban bayramının ortasında - Stokholmun əsas məscidi önündə, jurnalistlərin və inanclıların gözü qarşısında, İraqlı bir xristian qaçqın - İsveçdə siyasi sığınacaq almış Səlvan Momika - Qurani-Kərim səhifələrini yandırdı. Polis tərəfindən “ifadə azadlığı” çərçivəsində rəsmi şəkildə icazə verilmiş bu aksiya qlobal qəzəbə, diplomatik böhranlara və İslam dünyasında kütləvi küçə etirazlarına səbəb oldu.
Cəmi 24 saat sonra Pakistan parlamenti yekdilliklə İsveçi qınadı. Lahor və Kəraçidə on minlərlə insan küçələrə çıxdı. Bağdadda qəzəblənmiş kütlə İsveç səfirliyinə hücum etdi. Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan bu hadisəni “insanlığa qarşı cinayət” adlandıraraq, İsveçin NATO-ya üzvlüklə bağlı danışıqlarını dayandırdı. İran iki ölkə arasındakı mədəni proqramları müvəqqəti dondurdu, İndoneziyada - dünyanın ən böyük müsəlman ölkəsində - səfirlik qarşısında izdihamlı aksiyalar keçirildi.
57 ölkəni birləşdirən İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı təcili iclas çağırdı. Səudiyyə Ərəbistanı, Misir, Əlcəzair, Malayziya və Küveyt İsveçi açıq şəkildə qınadı və üzr istəməyə çağırdı. Bəzi ölkələr, o cümlədən İran, İraq və Küveyt, İsveç səfirlərini geri çağırdı. İsveçin xarici işlər naziri Marqot Valström açıqlama vermək məcburiyyətində qaldı. Bildirdi ki, hökumət Momikanın hərəkətlərini dəstəkləmir, lakin polisin qərarlarına müdaxilə edə bilməz - bu, İsveç qanunvericiliyinə ziddir.
2018-ci ildə İraqdan İsveçə gələn Momika, şiə radikallar tərəfindən təqib edildiyini bəyan edərək sığınacaq alıb. 2021-ci ildən isə radikal sağçı kimi fəaliyyətə başlayıb. İki il ərzində ard-arda islam əleyhinə aksiyalar keçirib, təhqiramiz çıxışlar edib, ekstremist materiallar yayaraq İslamı aşağılamaq məqsədilə media gündəminə çevrilib.
Onun davranışları dəfələrlə həm müsəlman icmaları, həm də insan haqları təşkilatları tərəfindən şikayət olunub. Amma İsveç polisi və prokurorluğu hər dəfə “ifadə azadlığının qorunması” maddəsinə istinad edərək cinayət işi açmaqdan imtina edib. İsveç Konstitusiyası və hələ 1766-cı ildən qüvvədə olan Mətbuat Azadlığı Qanunu dinin ictimai tənqidini geniş çərçivədə mümkün edir.
Əslində Momika İsveç cəmiyyətinin tolerantlıq sərhədlərini yoxlamaq üçün bir “test obyektinə” çevrildi. 2023-cü ilin sentyabr və dekabr aylarında yenidən Quran yandırdı və hər dəfə reaksiyalar daha sərt oldu. Onlarla ölkə bu aktları artıq sadəcə fikrin ifadəsi yox, dini zəmində təxribat və nifrət təbliğatı kimi qiymətləndirdi.
2025-ci il yanvarın 15-də, Uppsala şəhərinin kənarında Səlvan Momika güllələndi. Araşdırma göstərdi ki, qətl əvvəlcədən planlaşdırılmışdı. Cinayətkar - İraq əsilli, əvvəllər məhkum olunmamış İsveç vətəndaşı - yerli diasporada fəaliyyət göstərən dini qrupla əlaqəli şəxs idi. Bu qətl yeni, dərin bir mübahisəyə yol açdı: günahkar kimdir? Cəzasızlığı susqunluqla legitimləşdirən cəmiyyətmi? Yoxsa fanatizmi intiqam silahına çevirən ideoloji ekstremizmm?
İsveçin siyasi arenası parça-parça oldu. Sol partiyalar və hüquq müdafiəçiləri məsuliyyəti dövlətin boynuna qoydu - dedilər ki, hökumət prosesi nəzarətdən çıxardı. Sağçılar isə əksinə, bu qətli “ifadə azadlığına sui-qəsd” adlandırıb miqrasiya qanunlarının sərtləşdirilməsini tələb etdilər. Ədliyyə Nazirliyi dinlə bağlı ictimai aksiyalara dair hüquqi çərçivələrin yenidən baxılması üçün işçi qrup yaratdı.
Momikanın ölümündən sonra İsveç diplomatik təcridə düşdü. Daha öncə əməkdaşlığa hazır olan Yaxın Şərq ölkələri indi təkcə üzr yox, qanun dəyişikliyi tələb edirlər. 2025-ci ilin yanvarında Ciddədə keçirilən Dünya İslam Forumu İsveçi “dini azlıqların müdafiəsini təmin etməyən ölkə” elan etdi. Səudiyyə Ərəbistanı və Qətər İsveç şirkətləri ilə imzalanmalı olan 2 milyard avro dəyərindəki müqavilələri ləğv etdi.
NATO-ya üzvlüklə bağlı danışıqlar da yenidən sual altına düşdü. Veto hüququna sahib Türkiyə bu cür aksiyaların gələcəkdə icazə almayacağına dair hüquqi zəmanət tələb etdi. Alyansın baş katibi açıq bəyan etdi: “İsveçdə baş verənlər NATO dəyərlərinə inamı sarsıdır.”
Qurani-Kərimin yandırılması və Momikanın öldürülməsi yalnız beynəlxalq diplomatiya üçün deyil, həm də İsveç cəmiyyətinin özü üçün sərt bir diaqnoz oldu. Liberal maska altında fərqliliyə hazır olmayan, azad ifadə ilə dini nifrəti ayıra bilməyən bir cəmiyyət ortaya çıxdı.
2025-ci ilin İsveçi artıq 2010-cu illərdəki qaçqınlara qucaq açan o ölkə deyil. Hakimiyyətə inam tarixi minimum - 31%-ə düşüb. Ölkədə yaşayan müsəlmanların 47%-i hüquqi müdafiəsizlik hiss etdiklərini, 52%-i isə İsveçi artıq “İslama düşmən münasibət bəsləyən ölkə” kimi gördüklərini bəyan ediblər.
Səlvan Momika hadisəsi dərsliklərə düşəcək. Amma ifadə azadlığının parlaq nümunəsi kimi yox - ikili standartların və ictimai riyakarlığın faciəsi kimi. Qurani-Kərimin yanmış səhifələri bu faciənin güzgüsünə çevrildi: tək bir şəxsin nifrəti deyil, bütöv bir sistemin bu nifrət qarşısında sükut etməsi orada əks olundu.
Avropa və görünməyən divar: Müsəlmanlar bərabər hüquqlardan necə məhrum edilir...
Avropada insan haqları, inklüzivlik və bərabərlikdən danışanda çox vaxt elə bil unudurlar ki, bu parlaq şüarların arxasında milyonlarla insan üçün reallıq tamam başqa cür görünür. Xüsusilə də İslam inancına sahib olanlar üçün. Onlar gündəlik həyatlarında - işəgötürmə prosesində, mənzil bazarında, məktəblərdə və dövlət qurumlarında sistemli ayrı-seçkiliklə üz-üzə qalırlar. Bəzən siyasətçilərin min cür bəyanatından daha kəsərli olan isə soyuq rəqəmlərdir.
Aparıcı sosioloji mərkəzlərin araşdırmalarına görə, Avstriya, Almaniya, Finlandiya, Fransa və Niderland da daxil olmaqla 13 Aİ ölkəsində müsəlmanların 35%-dən çoxu işə qəbul zamanı ayrı-seçkiliyə məruz qaldıqlarını etiraf ediblər. Avstriyada və Almaniyada bu göstərici 70%-ə yaxınlaşır. Ən qəribəsi isə odur ki, “yerli Avropalı” və “müsəlman mənşəli” namizədlərin eyni CV-lərinə baxmayaraq, dörd müraciətdən biri məhz “Avropasayağı” ad daşımayana rədd cavabı ilə bitib.
Ən sərt diskriminasiya hicab taxan qadınlara qarşı müşahidə olunur. 30 yaşına qədər olan müsəlman qadınların təxminən 45%-i hicabın onlara iş tapmaqda ciddi maneə yaratdığını bildirib. İşəgötürənlərin bəhanələri isə çox tanışdır: “bizim komandamıza uyğun deyilsiniz”, “müştərilər üçün xoş imic deyil”, “bizdə ciddi dress-kod var”.
Tədqiqatlar göstərir ki, Avropa İttifaqı ölkələrində müsəlman gənclər ən çox “çoxqatlı diskriminasiya”ya məruz qalır. Xüsusən Avropa vətəndaşlığı ilə müsəlman kimliyini bir arada daşıyan qızların 58%-dən çoxu məktəblərdə və universitetlərdə ayrı-seçkiliklə üzləşdiklərini deyir. Onları idman dərslərinə buraxmırlar, dərsdənkənar tədbirlərə çağırmırlar, bəzən isə hicaba görə dərsdən çıxarırlar - guya məktəb qaydalarını pozublar.
Nəticə isə acınacaqlıdır: məktəbi yarımçıq tərk edən müsəlmanların faizi Aİ üzrə orta göstəricidən üç dəfə çoxdur - təxminən 30%, ümumi orta göstərici isə 10%.
Ev tapmaq problemi də artıq sistemli ayrı-seçkiliyin göstəricisinə çevrilib. Xüsusilə icarə tələbatının yüksək olduğu şəhərlərdə müsəlmanların 40%-ə qədəri ev sahibləri tərəfindən açıq-aşkar rədd cavabları aldıqlarını bildirirlər. Rəsmi qanunlar bu cür diskriminasiyanı yasaqlasa da, reallıqda “yalnız avropalılara”, “uşaqlı ailələr olmaz”, “örtülü qadınlara ev verilmir” kimi cümlələr artıq normaya çevrilib. Bu xüsusilə Fransa, Belçika və Niderland üçün xarakterikdir.
Nəticədə müsəlman ailələr çarəsiz qalaraq şəhərin kənarında, infrastrukturu zəif olan, məktəb və xəstəxanalardan uzaq bölgələrdə yaşamaq məcburiyyətində qalırlar. Bu isə onları yoxsulluq və təcrid dairəsinə salır.
Bəzi Aİ ölkələrində isə müsəlmanların dini kimliyi sadəcə ictimai basqının yox, artıq dövlət siyasətinin açıq hədəfinə çevrilib. Fransanı burada ayrıca qeyd etmək lazımdır: 2004-cü ildə qəbul edilən “dini simvolların qadağan olunması” haqqında qanun ilk növbədə müsəlman qızlara zərbə vurdu. 2021-ci ildə isə müzakirəyə çıxarılan yeni qanun layihəsi yetkinlik yaşına çatmayanların ictimai yerlərdə hicab taxmasını yasaqlamağı nəzərdə tuturdu.
Belçika, İsveçrə və qismən Almaniyada burkini, burka və niqabın qadağan olunması ya tətbiq olunub, ya da geniş şəkildə müzakirə olunub - baxmayaraq ki, bu geyimləri real həyatda taxanların sayı olduqca azdır. Siyasətçilərə görə, məsələ real təhlükədə deyil, simvollardadır: hicab artıq fərdi kimliyin yox, “laiklikə meydan oxumağın” rəmzinə çevrilib.
Son illərdə Aİ ölkələrinin böyük əksəriyyətində anti-immiqrant ritorikası yüksəlişdədir. Xalqa asan yolla populyarlıq qazandırmaq istəyən siyasətçilər “Avropanın islamlaşması”, “ənənəvi dəyərlərə təhdid”, “müsəlmanların qeyri-loyallığı” kimi şüarlar üzərində oynayırlar.
Almaniyada aparılan bir sorğuda respondentlərin 42%-i “müsəlman qonşularla yanaşı yaşamaqdan narahat olduqlarını” bildirib. Avstriyada isə bu göstərici daha da yüksəkdir - respondentlərin 61%-i islamın “Avropa həyat tərzi ilə uyğun gəlmədiyini” düşünür.
Bu rəqəmlər göydən düşməyib. Onlar onilliklər boyunca formalaşmış mediada müsəlman obrazının - şübhəli, təhlükəli, problemin siması kimi təqdim edilməsinin nəticəsidir. Televiziya ekranlarında və qəzet başlıqlarında müsəlman ya terrorçudur, ya qaçaqmalçı, ya da “şəriətlə yaşayan”.
Avropa öz dəyərlərinin universallığını hər fürsətdə bəyan etsə də, reallıqda bu dəyərlərin kimə şamil olunduğu ciddi sual altındadır. Müsəlmanlar üçün “demokratiya”, “bərabərlik”, “inklyuzivlik” tez-tez kağız üzərində qalan boş sözlərə çevrilir. Və əgər Avropa bu görünməyən divarları dağıtmaq əvəzinə onları möhkəmləndirməyə davam edərsə, bu qitə heç də “hamının evi” olmayacaq. Sadəcə bəzilərinin. Digərləri isə hər addımda sübut etməli olacaqlar ki, onlar da insandırlar.
Avropa harada sərhəd çəkir: Azadlıqla inanc arasında balans axtarışı
2023-cü ilin iyul ayında İraqlı bir qaçqın Kopenhagenin mərkəzində, məscid qarşısında Qurani-Kərimi yandıranda, Danimarka bir anda beynəlxalq qalmaqalın episentrinə çevrildi. Qəzəb dalğası yalnız İslam dünyasını yox, həm də bütöv Avropanı bürüdü — çünki burada söz azadlığı ilə dini dözümlülük bir-birilə toqquşdu. Və bu toqquşma, obrazlı desək, qanla yazılmışdı.
2023-cü ilin sentyabrında Danimarka hökuməti nümunəvi və birmənalı addım atdı: müqəddəs dini mətnlərə - o cümlədən Qurana, Tövrata və İncilə - qarşı “uyğunsuz rəftarın” qadağan edilməsi haqqında qanun layihəsi təqdim edildi və qəbul olundu. Bu hüquqi addım, faktiki olaraq, bu mətnlərin ictimai şəkildə yandırılmasını, cırılmasını, təhqir olunmasını cinayət hesab edir. Cərimələr 10 min avroya qədər yüksəlir, bəzi hallarda isə hətta həbs cəzası da nəzərdə tutulur.
Bu qərar Danimarkanın içində və kənarında partlayan informasiya bombasına çevrildi.
Baş nazir Mette Frederiksenin hökuməti bu addımı “ictimai sülhün təməlini qorumaq”, “beynəlxalq maraqları təmin etmək” və gələcəkdə diplomatik fəlakətlərin qarşısını almaq məqsədi ilə izah etdi. Qeyd edək ki, 2023-cü ilin avqustunda 15 müsəlman ölkəsi Kopenhagendən səfirlərini geri çağırmış, Səudiyyə Ərəbistanı isə 300 milyon dollarlıq investisiya zəmanətlərini dondurmuşdu.
Ancaq bu qanunu yalnız xarici təzyiqə reaksiya kimi qiymətləndirmək sadəlövhlük olardı. Danimarka uzun illər sekulyar prinsiplərə və söz azadlığına sadiqliyi ilə tanınıb. Elə həmin Danimarkadır ki, 2005-ci ildə “Jyllands-Posten” qəzetində Məhəmməd peyğəmbəri təhqir edən karikaturalar dərc olunmuşdu. 2015-ci ildə isə söz azadlığı ilə bağlı tədbirə təşkil olunmuş silahlı hücum ölkəni silkələmişdi. Məhz bu səbəbdən 2023-cü ildə qəbul edilən qanun bir siyasi qərar olmaqdan daha çox, ciddi simvolik dönüş idi: Danimarka cəmiyyətinin özü artıq etiraf edirdi ki, sərhədsiz azadlıq ictimai sabitliklə ziddiyyət təşkil edə bilər.
2023-cü ilin oktyabrında keçirilmiş sorğular göstərdi ki, danimarkalıların 54%-i dini mətnlərin təhqirinə qarşı qanunu dəstəkləyir. 18–29 yaş arasında bu rəqəm 63%-ə yüksəlir - bu da cəmiyyətdə nəsil dəyişikliyinin və yanaşma fərqinin bariz nümunəsidir.
Amma tənqidçilər də çox idi. “Liberal ittifaq” da daxil olmaqla müxalif partiyalar və beynəlxalq hüquq müdafiəçiləri bu qanunu “islamçı təzyiqlərə güzəşt” və “demokratiyanın əsası üçün təhlükəli presedent” adlandırdılar. Onların fikrincə, belə addımlar sənət və satiranın da daxil olduğu dini tənqidə qarşı “cəzalandırıcı mühit” yarada bilər. Artıq 2023-cü ilin dekabrında bir qrup danimarkalı yazıçı və rəssam açıq məktubla çıxış edərək bu qanunu “müasir dövrün sekulyar töhmət maddəsi” adlandırdı.
Qanun Skandinaviyada bu tipli ilk nümunədir. O, birbaşa Avropa İnsan Hüquqları Konvensiyasının 10-cu maddəsi ilə dialoqa girir - yəni söz azadlığı hüququ ilə. Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi əvvəllər dəfələrlə bəyan edib ki, dövlətlər söz azadlığını yalnız “ictimai iğtişaşların qarşısını almaq və başqalarının hüquqlarını qorumaq” zərurəti olduqda məhdudlaşdıra bilər.
Ancaq hüquq müdafiəçiləri haqlı olaraq xatırladırlar: bu məhdudiyyətlər adətən nifrətin qızışdırılmasına aid olurdu, dini simvollara “hörmətsizliyə” yox. Danimarka isə insanın şərəfini yox, inanc obyektini - yəni dini simvolu - hüquqi qoruma altına alır. Və bu, ən çox narahatlıq doğuran məsələdir.
2024-cü ilin yanvarında Avropa Komissiyası bu qanunun Aİ hüquq normalarına uyğunluğunu araşdırmağa başladı. Hərçənd, sənədin hüquqi cəhətdən ləğvi real görünmür, amma siyasi və simvolik təsiri artıq göz qabağındadır: Niderland, Avstriya və Fransa da oxşar təşəbbüsləri müzakirəyə çıxarıb. Xüsusilə son dövrlərdə məscidlərə qarşı hücumlar və anti-İslam təxribatları bu məsələləri gündəmə gətirib.
Avropa yolayrıcında
Danimarkanın bu addımı göstərdi ki, Avropa artıq klassik liberal doktrinanın sərhədlərinə dirənib. Azadlığın sərhədləri harada bitir? İnanca hörmət harada başlayır? Və ən əsası: bu iki prinsip bir-birinə ziddirmi, yoxsa eyni dəyər sisteminin müxtəlif şaxələridirmi?
Avropa cəmiyyətləri bu suallara cavab axtarır. Və bu cavablar təkcə qanunlarla yox, sosial dialoqla, cəmiyyətin öz daxilindəki konsensusla formalaşmalıdır. Çünki istənilən qanun, əgər onun arxasında ümumi razılaşma yoxdursa, yalnız yeni ziddiyyətlər yaradır.
Danimarka qanunu - dərin Avropa xəstəliyinin əlaməti
Danimarkada qəbul olunan yeni qanun - müqəddəs dini mətnlərə qarşı təhqiredici davranışın qadağan olunması - əslində çox daha dərinə gedən, sistemli bir Avropa probleminin simptomudur. Bu sadəcə Koranın yandırılması ilə bağlı deyil. Bu, Avropanın bu günə qədər cavabını tapa bilmədiyi, iki mühüm prinsipin toqquşduğu məsələyə - söz azadlığı ilə dini inancların qorunması arasındakı qarşıdurmaya dair fundamental sınaqdır.
Bu gün qanun Qurani-Kərimi qoruyur. Bəs sabah? Eyni norma kilsə tənqidinə, ya İslama satirik yanaşmaya qarşı tətbiq olunarsa? Bu, azad cəmiyyətin sərhədlərini müəyyənləşdirməkdən daha çox, demokratik hüquqların yerini “təqsirsizlik hissinə hüquq” anlayışı ilə əvəz etməyə doğru atılmış təhlükəli addımdır.
Bu toqquşma - sekulyarla müqəddəsin, istehza hüququ ilə mənəvi toxunulmazlıq arasındakı ziddiyyət - təkcə Kopenhagendəki parlamentin divarları arasında cərəyan etmir. Bu, Avropanın hər yerindən keçən mədəni bir yarıqdır. O, qəzet redaksiyalarında hiss olunur, universitet mühazirələrində titrəyir, məhkəmə zallarında qan kimi axır.
Əlbəttə, Danimarka hökumətinin bu addımı müəyyən mənada anlaşılırdır: beynəlxalq qınaqlara cavab, diplomatik gərginliyi azaltmaq cəhdi. Amma bu, eyni zamanda demokratik dəyərlər üçün çox təhlükəli presedentə çevrilə bilər: insan hüquqlarını şəxsi hisslərin toxunulmazlığı ilə əvəz etmək.
Əgər Avropa bu yol ilə davam edərsə, o zaman özünün bünövrəsini təşkil edən dəyərləri - universal hüquqlar və sərbəst fikri - təzyiqlərə və qorxuya qurban vermiş olacaq. Bu, təkcə bir qanunun məzmunu ilə bağlı deyil, bu, bütöv qitənin öz kimliyi ilə bağlıdır. Avropa öz dəyərlərinə sadiq qalacaqmı, yoxsa kütlə psixologiyasına və beynəlxalq etirazlara boyun əyəcək?
Bu suala veriləcək cavab təkcə azad sözün gələcəyini deyil, Avropanın özünü necə görmək istədiyini müəyyənləşdirəcək. Çünki Avropa hər zaman ağlın, insan ləyaqətinin və azad seçimin evidir deməyi sevirdi. Amma bu gün o evin təməl daşları silkələnir.
Avropa güzgü qarşısında: nə görür, nə gizlədir?
Avropa bu gün güzgüyə baxanda orada nə görür? Təkamül və tərəqqi simasını, yoxsa dərin çatlar və ikiüzlülüklə dolu köhnə qitəni? Gözqamaşdıran demokratik vitrin arxasında nə var? Müsəlmanlar üçün — şübhə ilə dolu baxışlar, rəsmi rədd cavabları, səssizcə qurulmuş baryerlər.
Onlar Avropa hüquqlarının cənnətində yox, hər gün az qala “açıq-aşkar düşmən” münasibəti ilə qarşılaşdıqları bir labirintdə yaşayırlar. Hicab bir azadlıq ifadəsi yox, təhlükə rəmzi kimi qəbul olunur. Məscidlər - ibadət yeri deyil, “ictimai risk zonası”. Və “inteqrasiya” adı altında onlardan yalnız bir şey tələb olunur: kimliklərindən vaz keçmək.
Rəsmi dairələr isə həmişəki standart cümlə ilə kifayətlənirlər: “Biz hər cür ekstremizmi pisləyirik”. Amma bu sözlər yanmış Qurani-Kərimləri, susan məhkəmələri, cəzasız qalan hücumları dəyişmir. Onlar yeni reallığı yaradır: zorakılıq normal hala gəlir, həmrəylik isə istisna.
Avropa bu gün bir seçim qarşısındadır: inanca sahib olmağın cinayət yox, hüquq olduğu bir qitəmi olacaq, yoxsa azadlığın seçmə statusa çevrildiyi bir qala? Bu, sadəcə tolerantlıqla bağlı deyil - bu, insanlıq testi, vicdan testi, kimlik testi və ən əsası - Avropanın özü ilə üz-üzə qalmasıdır.
Əgər qanunlar insanı yox, obyekti qoruyursa, əgər susmaq neytrallıq yox, şərikliyə çevrilibsə, əgər fərqli olmaq hələ də risk hesab olunursa - demək, Avropa təkcə başqalarının inamını yox, özünü də itirir.
Əgər dəyişiklik baş verməzsə, bir gün güzgüyə baxanda bu qitə artıq öz simasını tanımayacaq. Və bu zaman sual belə olacaq: “Avropa harada yanlış buruldu?” Cavab isə çox vaxtsız olacaq.(BakuNetwork)
