Azərbaycan maliyyə sistemindəki paradoks ondan ibarətdir ki, dövlət və özəl sektor sanki fərqli istiqamətlərdə hərəkət edir, amma eyni ritmdə. Dövlət borcları ardıcıl şəkildə azaldır, ehtiyatları artırır və makrodayanıqlığın bünövrəsini möhkəmləndirir. Paralel olaraq biznes - dövlətlə maliyyə resursları uğrunda rəqabətdən azad olmuş şəkildə - görünməmiş kredit optimizmi nümayiş etdirir. Bu iki proses bir avtomobilin iki mühərrikinə bənzəyir: fərqli sürətlərdə işləsələr də, ötürmə sistemi ideal sinxronluqdadır.
Mərkəzi Bank və Maliyyə Nazirliyinin 2025-ci il 1 oktyabr tarixinə olan əsas göstəriciləri bu modelin arxitekturasını açır. Azərbaycanın xarici borcu cəmi 4,893 milyard dollar təşkil edir - bu, proqnozlaşdırılan ÜDM-in cəmi 6,4 faizidir. Doqquz ay ərzində borcun 236,6 milyon dollar azalması məqsədyönlü “deleverage” siyasətindən - yəni borc yükünün şüurlu azaldılmasından xəbər verir. Borcun strukturu demək olar ki, mükəmməldir: 48,9 faizi dəyişkən, 51,1 faizi sabit faizlərlədir, bu da ölkəni qlobal faiz dalğalanmalarından qoruyur. Üstəlik, valyuta tərkibi ixrac gəlirlərinin valyutası - dollarla tam üst-üstə düşür. Yəni valyuta riski demək olar ki, sıfırlanıb.
Fəqət bu siyasətin həqiqi mənası bir rəqəmdə əks olunur - hər hansı ölkənin paxıllığını çəkəcəyi göstəricidə: 81,5 milyard dollar strateji ehtiyat. Bu, ümumi xarici borcdan 16,6 dəfə çoxdur. Bu göstərici Azərbaycanı sadəcə az riskli ölkə deyil, tam maliyyə müstəqilliyinə sahib dövlətə çevirir. Hətta neft qiymətləri düşsə, yaxud qlobal tənəzzül baş versə belə, büdcənin sabitliyi pozulmaz. Doqquz ayda 600 milyon dollardan bir qədər artıq borc xidməti - bu, xərclər deyil, neft-qaz ixracatı və qeyri-neft gəlirləri fonunda sadəcə statistik xırdalıqdır.
Daxili borcun mənzərəsi də az önəmli deyil: 17,047 milyard manat, yəni ÜDM-in 13,1 faizi. İl ərzində bu rəqəm 1,613 milyard manat azalıb. Bu, sadəcə qənaət deyil, strateji kapital bölgüsüdür. Dövlət qiymətli kağızların yerləşdirilməsindən imtina edərək, likvidlik bazarını özəl sektorun üzünə açıb. Başqa sözlə, hökumət bazardan kənara çəkilib və sahibkarlığa yol açıb.
Elə buna görə də Maliyyə Nazirliyi qənaət rejimində işlədiyi bir vaxtda, Azərbaycan bank sektoru kredit bumunu yaşayır. 2025-ci il 30 sentyabr tarixinə biznes kreditlərinin ümumi həcmi 15,545 milyard manata çatıb, ilin əvvəlindən 5,1 faiz artımla. Uzun illərdən sonra ilk dəfə məhz özəl sektor daxili iqtisadi artımın əsas mühərrikinə çevrilib. Dövlət borc yükünü azaltdıqca, ölkədaxili maliyyə aktivliyi də canlanır.
Amma bu ikili dinamikada risklər də mövcuddur. Özəl kreditləşmənin sürətli artımı aktivlərin keyfiyyətinə diqqəti artırmağı tələb edir. Əgər bəzi banklar aşağı faizlər və yüksək likvidlik şəraitində aqressiv şəkildə kredit portfellərini böyütməkdə davam etsələr, bu, ayrı-ayrı sahələrdə “balonlar”ın yaranmasına gətirə bilər. Xüsusilə kiçik biznes və tikinti sektorları həssas görünür.
Bununla belə, ümumi sistem sabit qalır. Azərbaycanın 2025-ci il maliyyə arxitekturası ideal qurulmuş bir orqanizmə bənzəyir: dövlət riskləri idarə edir, özəl sektor isə sürəti artırır. Bu kombinasiyanın unikallığı ondadır ki, makro-maliyyə intizamı ilə sahibkarlıq təşəbbüsü bir-birinə qarşı deyil, bir-birini tamamlayır.
İki sürətli model - dövlətin sabitlik naminə tormozladığı, biznesin isə artım naminə sürətləndiyi sistem - Azərbaycanı postsovet məkanında unikal iqtisadi fenomenə çevirir. Xarici siyasət strateji muxtariyyət üzərində qurulubsa, daxili siyasət “etimada əsaslanan iqtisadiyyat” prinsipinə dayanır. Maliyyə sabitliyi ilə sahibkarlıq enerjisinin azadlığı - 2025-ci ilin Azərbaycan uğurunun formuludur.
İri müəssisələrə verilən kreditlərin həcmi 8,256 milyard manat təşkil edib, bu da 0,5 faizlik azalmadır. İlk baxışda rəqəm ciddi görünməsə də, əslində bu, Azərbaycan iqtisadiyyatında köklü transformasiyanın başlanğıcıdır. “Köhnə model” - yəni xammal, tikinti və infrastruktur sektoruna əsaslanan iri biznes artıq kredit artımının lokomotivi deyil. Nəqliyyat və enerji sahələrində iri investisiya dövrləri başa çatıb, şirkətlərin özlərini maliyyələşdirmək üçün kifayət qədər nağd axını var, ənənəvi bazarlar isə doymuş vəziyyətdədir. Banklar bu sektorda genişlənmə potensialı görmür, iri korporasiyalar isə kredit resurslarına ehtiyac duymur. Başqa sözlə, “köhnə iqtisadiyyat” yavaşıyır - zəiflikdən deyil, sənaye doyma dövrünü tamamladığı üçün.
Əvəzində “yeni pələnglər” start xəttindədir. 2025-ci ildə orta və mikro sahibkarlıq seqmentində əsl kredit bum müşahidə olunur. Orta biznes 22,7 faiz artaraq 2,250 milyard manata çatıb, mikrobiznes isə 10 faiz artımla 3,418 milyard manata yüksəlib. Bu, sadəcə kosmetik dəyişiklik deyil, iqtisadi strukturun dərin təbəddülatıdır. Orta sahibkarlıqda 22,7 faizlik artım artıq konjonktura uyğunlaşması deyil, yeni inkişaf mərhələsinin başlanğıcıdır.
Bu kredit “forsajı”nın açarı dövlətin qurduğu kredit arxitekturasıdır. Sahibkarlığın İnkişafı Fondunun xətti ilə verilən güzəştli kreditlər 11,2 faiz artaraq 1,111 milyard manata çatıb. Dövlət borc bazarından çəkilməklə təkcə likvidliyi azad etmədi, həm də kapitalı daxili diversifikasiyaya yönəltdi. Güzəştli resurslar artıq multiplikativ effekt doğuran sahələrə yönəlir: kənd təsərrüfatı, informasiya texnologiyaları, logistika, turizm, xidmət sektoru və emal sənayesi.
Beləliklə, maliyyə axınlarının yenidən bölgüsü baş verir: iri korporasiyalar ağırlıq mərkəzi olmaqdan çıxır, regionlardakı sahibkar təbəqələr isə tarixi fürsət əldə edirlər. Kiçik biznes kreditlərinin 4,6 faiz artımı daha təvazökar görünür, lakin bu, trendin struktur dəyişməsini göstərir - mikro təşəbbüslərdən orta miqyaslı şirkətlərə, yəni istehsalı genişləndirib əlavə dəyər ixrac edə bilən real oyunçulara keçidi.
Hər bir maliyyə “forsajı”nın bir də tərs üzü var. Mərkəzi Bankın hesabatı narahatedici bir siqnalı qeydə alır - 2025-ci ilin doqquz ayı ərzində problemli kreditlərin (NPL - non-performing loans) həcmi 20,3 faiz artaraq 450,85 milyon manata çatıb. Ümumi biznes kredit portfelinin 5,1 faiz artımı fonunda bu cür “toksik” aktivlərin yüksək dinamizmi artıq bir xəbərdarlıq işarəsidir - sistemin qızışmağa başladığını göstərən qırmızı indikator.
Formal olaraq, NPL payı hələ də aşağıdır - 2,9 faiz. Bu, beynəlxalq standartlara görə təhlükəsiz hədd sayılır (krizis səviyyəsi 5–10 faizdən başlayır). Amma analitik üçün vacib olan rəqəmin özü deyil, onun artım sürətidir. Problemli kreditlərin ümumi portfeldən dörd dəfə tez böyüməsi o deməkdir ki, bəzi banklar ya risk qiymətləndirmə standartlarını həddən artıq yumşaldıb, ya da kredit ekspansiyasına cavab vermək üçün portfelləri süni şəkildə şişirdib.
Yüksək ehtimalla, NPL-in əsas artımı məhz ən dinamik sektorlar - orta (+22,7%) və mikro (+10%) biznes üzrə qeydə alınıb. Bu kateqoriyaya daxil olan şirkətlər təbiətcə daha risklidir: onların pul axınları dəyişkəndir, girov bazası isə məhduddur. Əvəzində kredit fəallığını azaldan iri müəssisələr sabit ödəniş intizamını qoruyurlar.
Beləcə sistem incə balans mərhələsinə daxil olur: artımın qarşısında keyfiyyət dayanır. Mərkəzi Bank və kommersiya qurumları bu riski şüurlu şəkildə qəbul edir, çünki real iqtisadiyyatı sürətləndirmək üçün müəyyən dərəcədə problemli kreditlərin artması qaçılmazdır. Amma bu balans daimi nəzarət və mütəmadi tənzimləmə tələb edir. Əks halda, yüksək sürətlə işləyən maliyyə mühərriki həddindən artıq isinib zərbə ala bilər.
2025-ci ilin Azərbaycan iqtisadiyyatı nadir bir fenomeni nümayiş etdirir - şüurlu və idarə olunan ikili dinamika: dövlətin ehtiyatlılığı və özəl sektorun cəsarəti, suveren sabitlik və sahibkarlıq riski. Bu ikili spiral artıq yetkinliyin modelidir - burada artım və dayanıqlıq bir-birini inkar etmir, əksinə tarazlaşdırır.
2025-ci ilin yekununda Azərbaycanın maliyyə sistemi sinxron işləyən, strateji baxımdan ölçülüb-biçilmiş bir mexanizm təsiri bağışlayır - iki sürətlə hərəkət etsə də, eyni istiqamətə doğru. Bu, ehtiyatla riskin toqquşması deyil, harmonik birgəliyidir. Dövlət sabitləşdirici rolunu oynayır, özəl sektor isə katalizator funksiyasını.
Birinci sürət - suverendir. Hökumət maksimal konservatizm nümayiş etdirərək artıq neft gəlirlərini qoruyucu qalxana çevirib. Xarici borc ÜDM-in cəmi 6,4 faizinədək azaldılıb, daxili borc 13,1 faiz səviyyəsində saxlanılır, beynəlxalq ehtiyatlar isə 81,5 milyard dollara çatıb. Bu sadəcə makrodayanıqlıq göstəricisi deyil - xarici şoklardan və geoiqtisadi təlatümlərdən tam izolyasiya strategiyasıdır.
İkinci sürət - özəl sektora məxsusdur. Dövlət borc yükündən azad olaraq, sərbəstləşən resursları biznesə yönəldir. Güzəştli kredit fondları və yüksək likvidlik siyasəti sayəsində qeyri-neft sektorlarında, xüsusən orta sahibkarlıqda, kredit artımı 22,7 faizlik rekord həddə çatıb. Məhz bu təbəqədə innovativ sahibkarlıq doğulur və uzun zamandır gözlənilən diversifikasiya gerçək iqtisadiyyata çevrilir.
2026-cı ilə proqnoz bu ikili məntiqin qorunacağını göstərir. Suveren xətt borc yükünü azaldacaq - xarici borc ÜDM-in 6 faizindən də aşağı düşə bilər, ehtiyatlar isə daha 2–3 milyard dollar artacaq. Özəl sektorda kredit genişlənməsi davam edəcək, lakin onun sabitliyi NPL dinamikasından asılı olacaq.
Yeni ilin əsas indikatoru artıq ÜDM deyil, kredit portfelinin keyfiyyəti olacaq. Əgər 2025-ci ildə 20,3 faiz artımla 2,9 faizə yüksələn NPL payı 3,5–4 faiz səviyyəsinə yaxınlaşarsa, Mərkəzi Bank yəqin ki, “soyutma” mərhələsinə keçəcək - ehtiyat normalarını sərtləşdirəcək və kredit resurslarını bahalaşdıracaq. Məqsəd - spekulyativ aktivliyi məhdudlaşdırmaq və ən riskli layihələri bazardan çıxarmaq.
Beləliklə, 2026-cı il Azərbaycan modelinin yetkinlik sınağı olacaq: dövlət ehtiyatlılığını və sahibkar enerjisini birləşdirən iqtisadiyyat artım tempini saxlayaraq sabitliyini qoruya biləcəkmi? Azərbaycan neft gəlirlərini məqsəd yox, keçid dövrünün sığortası kimi istifadə edir - postneft dövrünün maliyyə əsaslarını qurmaq üçün.
Maliyyə qalası artıq tikilib. İndi əsas məsələ onu həyatla doldurmaqdır: inkişaf edən istehsalatla, ixrac yönlü bizneslə, texnoloji startaplarla, dayanıqlı regional layihələrlə. Problemli kreditlərin artımı bir təhlükə yox, bir xəbərdarlıqdır: sistem təbii risk mərhələsinə qədəm qoyur. Və məhz bu riskin necə idarə olunacağı müəyyən edəcək - 2026-cı il iqtisadi sıçrayışın, yoxsa bazarın “soyumasının” başlanğıcı olacaq.
Azərbaycan 2026-cı ilə sabitliklə inkişafın eyni dildə danışdığı bir iqtisadiyyat kimi daxil olur.
Bu mərhələdə məntiqi sual yaranır: bu modelin “tavanı” haradadır və Azərbaycan hansı anda iki sürətli maliyyə mexanizmini daha mürəkkəb - hibrid kapital bazarına çevirə bilər? Çünki 2025-ci ilin sonuna formalaşan mənzərə açıq şəkildə göstərir: ölkə təkcə borc yükünü azaldan deyil, həm də likvidlik artıqlığı şəraitində daxili resursları daha yüksək gəlirliliyə yönəltməli olan iqtisadiyyat mərhələsinə daxil olub. Bu, artıq sadə fiskal konservatizm deyil, inkişaf edən bazar iqtisadiyyatlarının klassik dilemmasıdır: dövlət balansını gücləndirməklə bərabər, özəl sektoru daha çətin kapital instrumentlərinə çıxarmaq.
Burada açar məqam ondan ibarətdir ki, 2026-cı ildə artımın sürəti yox, strukturu həlledici olacaq. Çünki 2025-ci ildə kreditləşmə əsasən bank kanalı ilə gedirdi, yəni iqtisadiyyatın maliyyələşməsi demək olar ki, vahid relay mexanizmi - bank intermediasiyası vasitəsilə həyata keçirdi. Bu model təhlükəsizdir, çünki Mərkəzi Bank və Maliyyə Sabitliyi Şurası bu kanalı dərhal tənzimləyə bilir. Amma bu modelin limiti də var: iqtisadiyyat dərinləşdikcə, sektorlar şaxələndikcə, müəssisələr orta kapitalizasiyadan yuxarı qalxdıqca, onlar bank kreditləri deyil, kapital bazarı alətlərinə - korporativ istiqrazlara, layihə maliyyələşdirilməsinə, sekuritizasiya olunan aktivlərə, hətta lokal “private equity” və “venture debt” strukturlaşmalarına ehtiyac duymalı olacaq. Məhz burada Azərbaycan modelinin növbəti pilləsi görünür.
Bəhs etdiyimiz “dövlət idarə edir - biznes sürətlənir” formulu 2025-ci ildə işlədi, çünki dövlət daxili bazarı sıxışdırmırdı və banklar üçün marja məkanı açılmışdı. 2026-cı ildə isə dövlətin rolu bir qədər dəyişəcək: borc buraxılışından imtina siyasəti saxlanıla bilər, amma eyni anda suveren emitent kimi dövlət daxili kapital bazarını dərinləşdirmək üçün “benchmark” kağızlar çıxarmalı olacaq. Bu, paradoksal görünsə də, zəruridir: əgər ölkədə xəzinə istiqrazları kifayət qədər likvid deyilsə, korporativ istiqrazlar da dərin bazar tapa bilmir. Yəni dövlətin borclanmanı azaltmaq kursu ilə bazar infrastrukturu yaratmaq öhdəliyi bir-birinə zidd deyil - əksinə, birincisi fiskal sabitlik yaradır, ikincisi isə özəl sektor üçün qiymətlənmə referansı.
Bundan əlavə, 2026-cı ilin əsas risklərindən biri də kreditlərin “müddət profili” olacaq. 2025-ci ildə biznes kreditlərinin hiss olunacaq bir qismi qısamüddətli və dövriyyə kapitalının maliyyələşdirilməsi məqsədilə verilib. Bu normaldır, çünki orta və mikro sahibkarlıq çevik maliyyəyə daha çox ehtiyac duyur. Amma iki məsələ var: birincisi, qısamüddətli kreditlərin payı artdıqca refinanslaşdırma riski yüksəlir; ikincisi, iqtisadiyyat investisiya mərhələsinə keçdikcə daha uzunmüddətli, hətta 5–7 illik kredit resurslarına ehtiyac yaranır. Əgər banklar 2026-cı ildə bu müddət strukturunu uzatmasalar, tezliklə kredit dövriyyəsi iqtisadi artım tempini qabaqlamağa başlayacaq və bu, faiz dərəcələrində texniki sıçrayış doğura bilər. Buna görə Mərkəzi Bankın ehtiyat normativlərini sərtləşdirməsi təkcə NPL-in artımı ilə deyil, həm də müddət uyğunsuzluğunun (maturity mismatch) qarşısının alınması ilə bağlı ola bilər.
Daha bir həssas xətt - sektor konsentrasiyasıdır. 2025-ci ildə artım xüsusilə xidmət, logistika, aqrar emal və regional xidmətlərdə müşahidə olundu. Bu sahələr yüksək multiplikativ təsirə malik olsa da, onlar eyni zamanda konjonkturaya daha çox bağlıdır. Qiymət şokları, regional ticarət məhdudiyyətləri, tranzit marşrutlarında ləngimə və ya tələbat daralması halında bu sahələr əks reaksiya verir və ilk olaraq məhz onların kreditləri gecikməyə düşür. Bu səbəbdən 2026-cı ildə əsas məqsədlərdən biri sektorlar üzrə “risk-weighted” (risqlə çəkilən) portfel aktivliyini izləmək və kredit konsentrasiyasını bir neçə alçaq volatil sahə hesabına sığortalamaq olacaq. Burada emal sənayesinin dərinləşdirilməsi, kənd təsərrüfatının rəqəmsallaşdırılması və ixrac yönlü KOB-ların (kiçik və orta biznes) dəstəklənməsi ən rasional xəttdir.
Əgər bu istiqamətlərdə vahid tənzimləmə çərçivəsi saxlanarsa, onda 2026-cı ildə Azərbaycanda tamamilə yeni bir maliyyə görüntüsü yarana bilər:
– suveren seqment - aşağı borclanma, yüksək ehtiyatlar, ehtiyatlı fiskal qayda;
– bank seqmenti - likvidlik izafi, amma daha sərt kredit skoringi və stress-testləşdirmə;
– sahibkar seqmenti - sürətli kreditləşmə ilə bərabər, daha çox layihə maliyyələşdirilməsi və qismən kapitallaşma;
– kapital bazarı seqmenti - dövlətin etalon emissiyaları hesabına korporativ borc alətlərinin yolunun açılması.
Bütün bunlar bir suala cavab verir: bu model dayanıqlıdırmı? Bəli, əgər üç şərt eyni vaxtda yerinə yetirilərsə. Birincisi, Mərkəzi Bank NPL artımını 4 faiz koridorundan yuxarı buraxmamalıdır - bu, psixoloji həddir və bankların risk iştahasını dərhal azaldır. İkincisi, dövlət 2026-cı ildə yenə də bazarı sıxışdırmadan büdcəni maliyyələşdirməlidir - yəni neft-qaz gəlirlərinin bir hissəsi yenə amortizasiya fondu və ya Dövlət Neft Fondu xətti ilə yığıma yönəlməlidir. Üçüncüsü, banklar sürətli artımı kredit standartlarının yumşaldılması hesabına deyil, rəqəmsal skoring, məlumat mübadiləsi, girovların vahid reyestri və sığorta alətləri üzərindən təmin etməlidirlər. Başqa cür desək, artım “kredit həcmi”ndən “kredit texnologiyası”na keçməlidir.
Bunun fonunda daha strateji bir məsələ də görünür: Azərbaycan faktiki olaraq neft resurslarını “postneft likvidliyi”nə çevirir. Yəni neft pulları artıq təkcə fiskal xərclərə deyil, maliyyə bazarının dayanıqlı inkişafına alət kimi səfərbər olunur. Bu, bir çox xammal ölkələrinin bacarmadığı keçiddir: onlar resurs gəlirlərini sadəcə xərcləyir, Azərbaycan isə onları maliyyə bazarının şokudayan strukturuna çevirir. Məhz buna görə 2026-cı ildə əsas mövzu “neftdən sonrakı iqtisadiyyat” yox, “neftdən sonrakı maliyyələşmə” olacaq.
Nəticə etibarilə, Azərbaycan 2025-ci ili maliyyə qalxanı ilə, 2026-cı ili isə maliyyə filtrasiyası ilə keçirəcək. Birinci mərhələdə ölkə xarici riskləri neytrallaşdırdı, ikinci mərhələdə isə daxili riski - sürətli kreditləşmənin gətirdiyi NPL təzyiqini - idarə etməlidir. Əgər bu mərhələ də uğurla başa vurularsa, üçüncü mərhələ - kapital bazarının dərinləşdirilməsi, daha mürəkkəb maliyyə alətlərinin tətbiqi və regional investorların cəlb olunması - texniki məsələ olacaq.
Beləliklə, 2026-cı ildə sual “Azərbaycan böyüyəcəkmi?” yox, “Azərbaycan böyüməni nə dərəcədə idarəedilən saxlaya biləcək?” sualı olacaq. Çünki indiki model artıq sübut edib: ölkə sürətli artımı qorumağa qadirdir. İndi məsələ bu artımı balanslaşdırılmış, aşağı volatilli, kredit keyfiyyəti qorunan və strateji ehtiyatlarla dəstəklənən trayektoriyaya oturtmaqdır. Bu baş verərsə, Azərbaycan təkcə regionun deyil, daha geniş coğrafiyanın nadir nümunəsinə çevriləcək - suveren ehtiyatlılığa söykənən, amma özəl təşəbbüsü boğmayan, ikili sürətinə baxmayaraq vahid strateji vektoru olan iqtisadiyyata. Bu, təsadüfi konyuktur yox, dizayn edilmiş maliyyə arxitekturasıdır. Və onun ən qiymətli xüsusiyyəti də budur.
