Azərbaycan ilə İran İslam Respublikası arasındakı münasibətlər Cənubi Qafqaz və Yaxın Şərqin geosiyasi xəritəsində ən mürəkkəb və çoxqatlı düyünlərdən birini təşkil edir. Burada əsrlərlə formalaşmış tarixi və mədəni bağlar, iqtisadi maraqlar, kəskin təhlükəsizlik məsələləri və ideoloji qarşıdurmalar bir-birinə qarışır.
Xatırladaq ki, Azərbaycan 1991-ci ildə dövlət müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra ardıcıl şəkildə Tehranla mehriban qonşuluq və qarşılıqlı faydalı münasibətlərin inkişafı üçün çalışıb. Fəqət bu yol təkcə əməkdaşlığın gülləri ilə deyil, həm də etimadsızlıq, şübhəçilik və İranın təsirli dairələrindən açıq müqavimətin tikanları ilə dolu olub. Bu təhlilin məqsədi həmin ziddiyyətlərin düyünlərini açmaq, obyektiv çətinlikləri süni yaradılmış problemlərdən ayırmaq və göstərməkdir ki, mövcud gərginliklərə baxmayaraq, İran üçün strateji maraq qarşıdurmada deyil, Bakı ilə çoxşaxəli əməkdaşlığın dərinləşdirilməsindədir.
Azərbaycan və İranın əlaqələri əsrlərin dərin qatlarına gedib çıxır. Müasir Azərbaycanın və İranın əraziləri uzun tarixi dövrlərdə eyni imperiyaların tərkibində olub. Mədəni, ədəbi və dini təsirləşmə danılmazdır. Azərbaycan türklərinin dili Səfəvi imperiyasında əsrlər boyu ordu və saray dili olub, Təbriz kimi şəhərlər isə hər iki dövlətin tarixində əsas rol oynayıb.
Bugünkü problemlərin kökü Rusiya imperiyası ilə Qacarlar dövründəki Persiya arasında imzalanmış Gülüstan (1813) və Türkmənçay (1828) müqavilələri ilə Azərbaycan torpaqlarının bölünməsində yatır. Nəticədə təxminən 60 - 70 milyon azərbaycanlı (dəqiq rəqəmlər məlum deyil, çünki İranda aparılan rəsmi siyahıyaalmada milli mənsubiyyət göstərilmir, bu isə özü-özlüyündə həssas məsələdir) İran vətəndaşı olaraq, əsasən şimal vilayətlərdə - İran Azərbaycanında məskunlaşıb. Tehran üçün “Azərbaycan məsələsi” həmişə və bu gün də daxili sabitliklə bağlı həssas mövzu olaraq qalır. Azərbaycanda milli oyanış və türklüyün ifadəsi İran hakim dairələri tərəfindən ölkənin türksoylu əhalisi arasında separatizm təhlükəsi kimi qavranılır.
SSRİ-nin süqutundan sonra İran, bir tərəfdən, Azərbaycan müstəqilliyini ilk tanıyan ölkələrdən biri olub, digər tərəfdən isə onun dünyəvi, Qərbə meyilli siyasətini və Türkiyə ilə yaxınlaşmasını narahatlıqla izləyib. İranın 1990-cı illərdə Qarabağ münaqişəsi dövründə açıq şəkildə Ermənistana dəstək göstərməsi də elan edilən islam həmrəyliyi ilə deyil, məhz bu strateji hesablamalarla bağlı idi: Ankara-Bakı tandeminə qarşı balans yaratmaq və şimaldakı “türk təsirini” nəzarətdə saxlamaq.
İki ölkə arasındakı münasibətlərdə həm obyektiv səbəblərdən qaynaqlanan çətinliklər, həm də qəsdən şişirdilən süni problemlər mövcuddur.
Obyektiv çətinliklərin başında milli azlıqlar məsələsi dayanır. İranda böyük Azərbaycan icmasının mövcudluğu Tehran üçün həmişə daxili təhlükəsizlik mövzusu olub. İran hakimiyyətinin farslaşdırma siyasəti, azərbaycanlıların mədəni və dil hüquqlarının məhdudlaşdırılması, ana dilində təhsilin yasaqlanması və medianın sıxışdırılması daim narazılıqlara səbəb olur. Bu həm ictimaiyyət, həm də Azərbaycandakı rəsmi dairələr tərəfindən tənqid edilir. Bakı isə qonşunun daxili işlərinə qarışmamaq prinsipinə sadiq qalsa da, bu amili tamamilə gözardı etmək mümkün deyil.
İkinci obyektiv çətinlik xarici siyasət kurslarının müxtəlifliyidir. Azərbaycan dünyəvi dövlət olaraq ABŞ, Avropa İttifaqı, NATO və İsraillə fəal əməkdaşlıq edir. İran isə Qərblə və İsraillə kəskin qarşıdurmada olan teokratik respublikadır. Bu ziddiyyətli istiqamətlər təbii gərginlik yaradır. Məsələn, Azərbaycanın İsraillə hərbi-texniki əməkdaşlığı, hansı ki, SIPRI məlumatına görə 2016 - 2020-ci illərdə silah idxalının təxminən 69 faizini təşkil edib, Tehran üçün daimi qıcıq mənbəyidir.
Üçüncü obyektiv çətinlik Xəzər dənizinin hüquqi statusu ilə bağlıdır. 2018-ci ildə imzalanmış Konvensiya bir çox mübahisəli məsələləri həll etsə də, qonşu ölkələr arasında dənizin dibinin və yataqlarının delimitasiyası prosesi hələ də davam edir. Bu isə həm texniki, həm də diplomatik baxımdan mürəkkəbdir və zaman-zaman yeni gərginliklər yarada bilər.
Süni şəkildə yaradılan problemlər əsasən Tehrandakı ifrat mühafizəkar və güc dairələrinin fəaliyyətindən qaynaqlanır. Hər iki tərəfdə yaşayan azərbaycanlıların adi təmasları belə İranın rəsmi mediası və rəsmiləri tərəfindən İsrailin dəstəyi ilə həyata keçirilən “separatçı planlar” kimi təqdim olunur. Bunun bariz nümunəsi 2021-ci ilin oktyabrında və yenidən 2022-ci ilin oktyabrında İran ordusunun Azərbaycanın sərhədlərində keçirdiyi genişmiqyaslı hərbi təlimlər idi. Bu addımlar İranda baş verən anti-Tehran etirazlarından sonra - hansı ki, azərbaycanlılar da orada çox fəal iştirak edirdi - atılmışdı. Təlimlərin miqyası və xarakteri Azərbaycanın hərbi təhdidindən deyil, açıq-aşkar nümayiş və qorxutma məqsədindən doğmuşdu.
Digər mühüm süni maneə radikal dini elementlərə dəstəkdir. İnsan haqları təşkilatlarının hesabatları və Azərbaycanın rəsmi açıqlamaları illərdir göstərir ki, İran ölkəmizdə radikal dini qruplara dəstək verərək islam inqilabı ideyalarını ixrac etməyə və Azərbaycanın dünyəvi quruluşunu sarsıtmağa çalışıb. 2023-cü ilin yanvarında Azərbaycan genişmiqyaslı antiterror əməliyyatı keçirərək, istintaqın versiyasına görə, İran xüsusi xidmət orqanları ilə əlaqəli onlarla şəxsi saxlamışdı.
Bundan başqa, informasiya müharibəsi də münasibətlərə ciddi ziyan vurur. İran dövlət mediasında Azərbaycana qarşı sistemli kampaniya aparılır, ölkəmiz “sionizmə xidmət etməkdə”, “İslam dəyərlərinə xəyanətdə” və İranda daxili ədavət yaratmaqda ittiham olunur.
Bütün bu gərginliklərə baxmayaraq, iqtisadi əməkdaşlıq sahəsində istifadə olunmamış böyük potensial mövcuddur. Azərbaycan ilə İran arasında iqtisadi münasibətlər 2025-ci ildə davamlı sabitlik nümayiş etdirir. Cari ilin ilk beş ayında ticarət dövriyyəsi təxminən 258 milyon ABŞ dolları təşkil edib ki, bu da ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 8,2 faiz artım deməkdir. Azərbaycanın İrana ixracı cəmi 6 milyon dollar olub və 3,7 faiz azalıb, əvəzində İrandan idxal 251 milyon dolları ötərək 8,5 faiz yüksəlib. İran statistikası daha təsirli rəqəmlər ortaya qoyur: mart 2024 - yanvar 2025 dövründə Azərbaycana neftdənkənar ixrac 738 min ton və 600 milyon dollardan çox olub. Əvvəlki il isə bu göstəricilər 634 min ton və 499 milyon dollar idi. Bu isə dəyər ifadəsində 22 faiz, həcmsə təxminən 16 faiz artım deməkdir.
Ticarət strukturuna nəzər salsaq, İranın əsas ixrac məhsulları neft-kimya məhsulları, tikinti materialları, ərzaq - meyvə, tərəvəz, qoz-fındıq, polad və keramika məmulatlarıdır. Azərbaycan isə İrana neft məhsulları, texniki yağlar, metallar, avadanlıq və elektrik-texniki məhsullar ixrac edir. Beləliklə, ticarət balansında İranın xeyrinə ciddi disbalans qalır. 2024-cü ildə ümumi ticarət dövriyyəsi 647 milyon dollar təşkil edib, bunun 633 milyon dolları Azərbaycanın İrandan idxalına, cəmi 14 milyon dolları isə ixracına düşüb. Beləliklə, İran Azərbaycan məhsulları üçün bazar deyil, daha çox təchizatçı rolunda qalır ki, bu da uzunmüddətli perspektivdə ciddi çağırış olaraq qalır.
Əsas sabitləşdirici amil isə nəqliyyat və logistika sahəsində əməkdaşlıqdır. Rusiya ilə Hindistanı Azərbaycan və İran üzərindən birləşdirən “Şimal - Cənub” beynəlxalq nəqliyyat dəhlizi sürətlə inkişaf edir. Qəzvin - Rəşt - Astara qolunun inşası maliyyə və təşkilati problemlərə görə ləngisə də, 2024 - 2025-ci illərdə fəal icra mərhələsinə çıxıb. Bu marşrutla Rusiya və Avropadan yüklər daşınır, Azərbaycan üzərindən keçən tranzit isə həm Tehran, həm də Moskva üçün həyati əhəmiyyət daşıyır.
Avtomobil, dəmir yolu və dəniz nəqliyyatını birləşdirən Astara sərhəd-keçid məntəqəsi ticarətin ən böyük qapısıdır. 2024/25-ci illərdə buradan 2 milyondan çox yük maşını keçib ki, bu da gündəlik orta hesabla 500 maşına bərabərdir. Əhəmiyyətli hadisələrdən biri Astarçay üzərində avtomobil körpüsünün tikintisinin başa çatmasıdır. Uzunluğu təxminən 100 metr, dörd hərəkət zolaqlı yeni körpü sutkada 300 yük maşınını buraxmaq gücünə malikdir və köhnə infrastrukturu xeyli yüngülləşdirib. Paralel olaraq gömrük prosedurları modernləşdirilir, ortaq logistika mərkəzləri yaradılır.
Texniki və maliyyə problemlərinə görə bağlanmış Astara limanı isə 2025-ci ilin avqustunda yenidən fəaliyyətə başlayıb. İllik 2 milyon ton yük dövriyyəsinə malik bu liman “Şimal - Cənub” dəhlizinin ən mühüm həlqələrindən biri olaraq qalır.
Energetika: qaz və elektrik enerjisi birləşdirici arteriya kimi çıxış edir və ikitərəfli münasibətlərin vacib hissəsi olaraq qalır. Naxçıvan - İran xətti bu baxımdan xüsusi əhəmiyyət daşıyır. İran Naxçıvan Muxtar Respublikasına qaz tədarük edir, əvəzində isə Naxçıvan elektrik enerjisinin bir hissəsini İrana ötürür. Bu sxem Naxçıvanı Ermənistan ərazisi üzərindən keçən təchizatdan asılılıqdan xilas edir və eyni zamanda enerji inteqrasiyasını möhkəmləndirir. Paralel olaraq, 2025-ci ildə yeni neft və qaz svop razılaşmaları müzakirə olunur, burada Türkmənistan və Qazaxıstanın da iştirakı nəzərdə tutulur. Bu kimi sxemlər İrana sanksiyaların bir qismini dolanmaq və ixrac potensialını saxlamaq imkanı verir. Xəzərdə kəşfiyyat və hasilat məsələsində də danışıqlar davam edir. Proses ləng getsə də, Azərbaycan təcrübəsi və texnologiyaları ilə, İran isə resurs bazası və inteqrasiyaya marağı ilə bu əməkdaşlıqda qarşılıqlı tamamlayıcı tərəf olaraq çıxış edir.
İnvestisiyalar və sənaye əməkdaşlığı da münasibətlərin mühüm istiqamətidir. 2024-cü ildə İranın Azərbaycana birbaşa investisiyaları 371 milyon dollar təşkil edib ki, bu da 2023-cü illə müqayisədə azacıq aşağıdır (396 milyon dollar). İran bütün xarici investisiyaların təxminən 5 faizini təmin edir. Bu vəsaitlər əsasən sənaye, nəqliyyat, logistika və maşınqayırma kimi strateji sahələrə yönəldilib. Avtomobil sənayesində İran Khodro şirkəti ilə Azərbaycan tərəfdaşlarının ortaq layihəsi uğurla inkişaf edir. Azərbaycanda “Samand” markalı avtomobillər yığılır, 2025-ci ildən isə “Dena” və “Tara” modellərinin də istehsalı nəzərdə tutulur.
İran üçün bu əməkdaşlıqdan əldə oluna biləcək potensial faydalar çoxdur. İlk növbədə, Tehran nəqliyyat təcridindən çıxış imkanı əldə edir. Azərbaycan İrana Avropa və Rusiya bazarlarına ən qısa və təhlükəsiz quru körpüsü təklif edir. Sanksiyalar fonunda bu, strateji üstünlükdür: həm tranzit gəlirləri, həm də bazarlara çıxış imkanları Tehranın iqtisadiyyatına nəfəs verir.
İkinci fayda EİİT və Aİ bazarlarına çıxışdır. Bakı ilə əməkdaşlıq İrana Avrasiya məkanına inteqrasiya üçün qapı açır. Əgər sanksiyalar yumşaldılarsa, bu kanallar Avropa bazarlarına qədər genişlənə də bilər.
Üçüncü mühüm amil isə şimal sərhədlərində sabitliyin təmin olunmasıdır. Azərbaycanla gərginliyin azaldılması Tehranın resursları daxildə repressiv tədbirlərə və sərhəddə bahalı hərbi manevrlərə sərf etməsinə ehtiyac qoymur. Bunun əvəzinə İran ərazi iddiası olmayan tərəfdaş qazanır.
Dördüncü imkan isə regional layihələrdə iştirakla bağlıdır. Azərbaycanın planlaşdırdığı Zəngəzur dəhlizi Türkiyə, Mərkəzi Asiya və İranı Naxçıvan vasitəsilə birləşdirə bilər. Tehran üçün bu, regional nəqliyyat şəbəkəsinə qoşulmaq şansı deməkdir.
Perspektivlər isə ehtiyatlı optimizm doğurur. Bu gün münasibətlərin gələcəyi nə qədər diplomatik jestlərdən və iqtisadi təkliflərdən asılı olsa da, əsas həlledici faktor Tehranın siyasi iradəsidir. İran daxilən vahid deyil, müxtəlif hakimiyyət qanadları və nüfuz mərkəzləri arasında ciddi parçalanma var.
Bir tərəfdə Xarici İşlər Nazirliyi diplomatları, işgüzar dairələrin bir hissəsi və texnokratik qurumlar dayanan praqmatik qanad mövcuddur. Onlar Azərbaycanın faydalarını anlayır, ABŞ sanksiyaları ilə üzləşən İran üçün Bakı ilə əlaqələrin genişləndirilməsini ixracın şaxələndirilməsi, “Şimal - Cənub” dəhlizi daxil olmaqla nəqliyyat marşrutlarının gücləndirilməsi və yeni enerji-infrastruktur layihələrinə çıxış imkanı kimi dəyərləndirirlər. Təsadüfi deyil ki, 2024-cü ildə ikitərəfli ticarət dövriyyəsi 900 milyon dolları ötüb, mütəxəssislər isə orta müddətli perspektivdə 3 - 4 milyard dollarlıq potensialdan danışırlar.
Digər tərəfdə isə daha çox İslam İnqilabı Keşikçiləri Korpusu, məhkəmə sistemi və dini institutlarda cəmlənən konservativ-ideoloji qanad var. Onlar üçün güclü, dünyəvi, Qərbə inteqrasiya olunmuş Azərbaycan təhdid kimi görünür. Çünki belə bir model İranda yaşayan 20 - 25 milyonluq azərbaycanlı əhali üçün nümunə ola bilər, milli özünüdərki gücləndirər və Tehranın daxili sabitlik narahatlıqlarını artırar. Buna görə də gələcəyin necə formalaşacağı birbaşa olaraq hansı qanadın üstünlük qazanacağından asılıdır.
44 günlük İkinci Qarabağ müharibəsinin nəticələri Cənubi Qafqazdakı güc balansını köklü şəkildə dəyişdi. 2020-ci ildə müharibənin başa çatması ilə Azərbaycan təkcə ərazi bütövlüyünü bərpa etmədi, eyni zamanda regional lider kimi mövqelərini də gücləndirdi. Ölkə iqtisadiyyatı enerji ixracının artması və yeni nəqliyyat dəhlizlərinin işə düşməsi sayəsində davamlı inkişaf nümayiş etdirdi: 2022 - 2024-cü illərdə Azərbaycanın ÜDM-i orta hesabla illik 4,5 faiz yüksəldi. Eyni dövrdə isə sanksiyaların təzyiqi altında qalan İran iqtisadiyyatı 0,5 - 1,2 faiz səviyyəsində durğunluqla üzləşdi.
Bu mənzərə Tehran üçün köhnə təsir rıçaqlarının itirilməsi deməkdir. İllərlə İrəvan-Bakı qarşıdurmalarından faydalanmağa çalışan İran indi həmin kartı itirib. Ermənistanın dəstəklənməsi artıq siyasi dividend gətirmir: Azərbaycan Qarabağa nəzarəti bərpa edib, Bakı ilə Ankara isə İrana öz siyasətini dəyişmədən qoşulması çətin olan yeni alyanslar formalaşdırır.
Yeni reallıq yeni yanaşma tələb edir. Azərbaycan tərəfi bu gün dialoqa ardıcıl hazırlıq nümayiş etdirir və konkret təşəbbüslər irəli sürür: “Şimal - Cənub” dəhlizi üzrə əməkdaşlığın dərinləşdirilməsi, enerji zəncirlərinə inteqrasiya və qarşılıqlı etimada əsaslanan əlaqələrin qurulması. Bakı müxtəlif səviyyəli görüşlərdə dəfələrlə vurğulayıb ki, bütün mübahisəli məsələləri qarşılıqlı hörmət və bərabərlik əsasında müzakirə etməyə hazırdır.
Amma qərar Tehranın əlindədir. Əgər praqmatizm üstün gələrsə, tərəflər iqtisadiyyat, logistika və enerji əsasında strateji tərəfdaşlıq səviyyəsinə yüksələ bilərlər. Əksinə, konservativ düşərgə mövqeyini qoruyarsa, İran Azərbaycanda təhlükə görməkdə davam edəcək və bu həm qarşıdurmanın uzanmasına, həm də hər iki tərəf üçün imkanların itirilməsinə gətirib çıxaracaq. Fakt odur ki, Cənubi Qafqazın yeni reallığı İrandan münasibətlərdə yeni paradiqma tələb edir - ideoloji rəqabət məntiqindən imtina və praqmatizmə keçid.
Nəticə etibarilə, Azərbaycan - İran münasibətləri iqtisadi məntiq və coğrafi zərurətin ideoloji doqmalar və milli təhlükəsizlik paranoyası ilə toqquşduğu klassik nümunədir. Azərbaycan çoxvektorlu siyasət yürüdərək, cənub qonşusu ilə sabit və proqnozlaşdırıla bilən münasibətlərdən əldə olunacaq faydaları aydın görür. Problem əsasən Tehrandan qaynaqlanır, çünki oradakı konservativ dairələr Bakını tərəfdaş yox, rəqib kimi görməyi üstün tuturlar.
Halbuki İranın obyektiv maraqları məhz tərəfdaşlıqda gizlənir. Nəqliyyat dəhlizləri, ticarət, ortaq enerji layihələri - bütün bunlar ölkəni sanksiya təcridindən çıxarmaq və iqtisadi vəziyyəti yaxşılaşdırmaq üçün real yollardır. Şübhə, təxribat və destabilizasiya yönlü qruplara dəstək siyasəti isə dalan siyasətidir.
Bu kurs ilk növbədə elə İranın özünə zərər vurur, onu inkişaf üçün əsas imkanlardan məhrum edir.
Gec-tez praqmatizm qalib gəlməlidir və onda əsrlər boyu ortaq mədəniyyət və tarixlə bağlı olan bu qonşuluq nəhayət öz böyük potensialını hər iki xalqın xeyrinə reallaşdıra bilər.
