ABŞ-ın Ermənistanda fəaliyyət göstərən bioloji laboratoriyaları artıq bir neçə ildir ki, həm ölkə daxilində, həm də xaricində ciddi narahatlıqlara səbəbdir. Rəsmi İrəvanın bu qurumların yalnız mülki məqsədlərə xidmət etdiyini bəyan etməsinə baxmayaraq, ekspertlər, jurnalistlər və beynəlxalq ictimaiyyət nümayəndələri onların həqiqi təyinatı ilə bağlı təlaşlarını gizlətmirlər.
.... ABŞ-ın Ermənistanda ilk bioloji laboratoriyaları 2010-cu ildə mövcud sovet sanitar-epidemioloji stansiyaların modernləşdirilməsi layihəsi çərçivəsində yaradılıb. Rəsmi olaraq bu layihənin məqsədi epidemioloji nəzarət sisteminin gücləndirilməsi və əhali və heyvanlar arasında təhlükəli xəstəliklərin yayılmasının qarşısını almaq idi. Lakin zaman keçdikcə bu laboratoriyaların əsl məqsədlərinin bəyan edilən məqsədlərdən daha geniş ola biləcəyi barədə şübhələr yaranmağa başladı.
Laboratoriyaların sayı və yerləşməsi
Ermənistanda 12 bioloji laboratoriya fəaliyyət göstərir və onların əksəriyyəti ölkənin strateji əhəmiyyətli nöqtələrində yerləşir. Bu laboratoriyaların siyahısı və yerləşmə koordinatları belədir:
Mərkəzi referens-laboratoriya, İrəvan
- Koordinatlar: 40.177200, 44.503490
- İşçi sayı: təxminən 50 nəfər
- İxtisaslaşma: xüsusilə təhlükəli infeksiyalar, məsələn, taun, tulyaremiya və bruselyoz ilə iş. Laboratoriya həmçinin kənd təsərrüfatı heyvanlarında virus infeksiyalarının tədqiqi ilə məşğuldur.
Gümrü laboratoriyası
- Koordinatlar: 40.794200, 43.845280
- İşçi sayı: təxminən 30 nəfər
- İxtisaslaşma: bioloji silah kimi istifadə oluna bilən virusların, o cümlədən Afrika donuz taununun və digər heyvan xəstəliklərinin tədqiqi. Laboratoriya Rusiyanın 102-ci hərbi bazasından cəmi bir neçə kilometr məsafədə yerləşir ki, bu da təhlükəsizlik ekspertləri arasında narahatlıq yaradır.
Vanadzor laboratoriyası
- Koordinatlar: 40.812680, 44.489940
- İşçi sayı: təxminən 20 nəfər
- İxtisaslaşma: mikrobiologiya və virusologiya sahəsində tədqiqatlar, eləcə də əhali arasında infeksiyaların yayılmasının monitorinqi.
Ararat laboratoriyası
- Koordinatlar: 39.830340, 44.660290
- İşçi sayı: təxminən 15 nəfər
- İxtisaslaşma: kənd təsərrüfatı xəstəliklərinin tədqiqi, xüsusən Ermənistanın kənd təsərrüfatı məhsullarının ixracına təsir edə bilən xəstəliklər.
Sevan laboratoriyası
- Koordinatlar: 40.550980, 44.952120
- İşçi sayı: təxminən 12 nəfər
- İxtisaslaşma: Sevan gölünün ekosisteminə və əhalinin sağlamlığına təsir edə biləcək su patogenlərinin tədqiqi.
Armavir laboratoriyası
- Koordinatlar: 40.150990, 44.027720
- İşçi sayı: təxminən 18 nəfər
- İxtisaslaşma: kənd təsərrüfatı zərərvericiləri ilə bioloji mübarizə üsullarının işlənməsi və meyvə bitkilərinə təsir edən virusların öyrənilməsi.
Martuni laboratoriyası
- Koordinatlar: 40.071840, 45.308860
- İşçi sayı: təxminən 10 nəfər
- İxtisaslaşma: yerli epidemiyaların tədqiqi və əhali arasında infeksiyaların yayılmasının öyrənilməsi.
Qafan laboratoriyası
- Koordinatlar: 39.201160, 46.404720
- İşçi sayı: təxminən 20 nəfər
- İxtisaslaşma: insanlar arasında ötürülən xəstəliklərin tədqiqi və onların qarşısının alınması.
İcevan laboratoriyası
- Koordinatlar: 40.878100, 45.145760
- İşçi sayı: təxminən 10 nəfər
- İxtisaslaşma: Qərbi Nil virusu kimi infeksiyaların təbii ocaqlarının tədqiqi.
Gorus laboratoriyası
- Koordinatlar: 39.508270, 46.341430
- İşçi sayı: təxminən 12 nəfər
- İxtisaslaşma: heyvandarlıqda və əhali arasında infeksion xəstəliklərin monitorinqi.
Aştarak laboratoriyası
- Koordinatlar: 40.299210, 44.359590
- İşçi sayı: təxminən 8 nəfər
- İxtisaslaşma: içməli su və qida məhsullarında təhlükəli virus və bakteriyaların analiz və nəzarəti.
Razdan laboratoriyası
- Koordinatlar: 40.356840, 44.714520
- İşçi sayı: təxminən 14 nəfər
- İxtisaslaşma: su vasitəsilə yayılan xəstəliklərin tədqiqi və əhalinin sağlamlığına mümkün təhlükələrin öyrənilməsi.
Laboratoriyaların fəaliyyəti
Bu laboratoriyaların fəaliyyəti rəsmən, sənədlərə görə "epidemioloji nəzarət və bioloji təhlükəsizlik"lə bağlıdır. Ancaq bir çox mənbələr bu obyektlərin bəzi işlərinin ikili təyinatlı olduğunu - yəni həm mülki, həm də hərbi məqsədlər üçün istifadə oluna biləcəyini göstərir. Nümunə kimi bəzi fəaliyyət istiqamətlərini qeyd etmək olar:
Xüsusilə təhlükəli patogenlərin tədqiqi, məsələn, taun, Sibir yarası və tulyaremiya, hansı ki, bioloji silah kimi istifadə oluna bilər.
Yeni diaqnostika metodlarının işlənməsi və infeksion xəstəliklərin müalicəsi, bu da bir tərəfdən ictimai sağlamlıq üçün faydalı olsa da, digər tərəfdən hərbi məqsədlərlə istifadə oluna bilər.
Kənd təsərrüfatı heyvanları arasında virusların monitorinqi, məsələn, Afrika donuz taunu, bu da qonşu ölkələrin aqrar sektorlarına qarşı bioloji silah kimi istifadə edilə bilər.
Beynəlxalq proqramlarla "əlaqə"
Laboratoriyaların əksəriyyəti ABŞ Müdafiə Nazirliyinin "Təhlükələrin Azaldılması Agentliyi" (Defense Threat Reduction Agency, DTRA) kimi qurumlar vasitəsilə maliyyələşdirilir ki, bu da onların fəaliyyət məqsədləri ilə bağlı əlavə suallar doğurur. Ermənistan rəsmiləri bu laboratoriyaların onların nəzarətində olduğunu bəyan etsələr də, ABŞ-nin bu obyektlərin fəaliyyətinə real müdaxiləsinin səviyyəsi qeyri-müəyyən olaraq qalır. Rəsmi şəxslər bütün tədqiqatların beynəlxalq standartlara uyğun aparıldığını və ölkədə epidemioloji vəziyyətin yaxşılaşdırılmasına yönəldiyini iddia edirlər. Lakin laboratoriyaların gizlilik rejimi bir çox sualların yaranmasına səbəb olur.
Real təhlükələr və beynəlxalq reaksiya
Beynəlxalq ekspertlərin qaldırdığı əsas suallardan biri bu laboratoriyaların bioloji silahların hazırlanması üçün istifadə edilə biləcəyi ehtimalı ilə bağlıdır. Ermənistanın qonşusu olan Türkiyə artıq bu laboratoriyaların onun təhlükəsizliyinə təhdid yarada biləcəyi ilə bağlı ciddi narahatlıqlarını ifadə edib. Rusiya da, xüsusən Rusiyanın hərbi bazasının yaxınlığında yerləşən laboratoriya ilə bağlı narahatlıq bildirir.
Bundan əlavə, son dövrlərdə Ermənistanda və qonşu ölkələrdə daha əvvəl bu regionlar üçün xarakterik olmayan xəstəliklərin yayılması qeydə alınmışdır. Məsələn, 2023-cü ildə Afrika donuz taunu və Nyukasl xəstəliyinin yayılması kənd təsərrüfatında ciddi iqtisadi itkilərə səbəb olmuşdur.
... Amerika Birləşmiş Ştatlarının maliyyə dəstəyi ilə Ermənistanda qurulan bioloji laboratoriyalar məsələsi hər zaman peşəkar dairələrin diqqət mərkəzində olmuşdur. Xüsusilə ekspertlər bu obyektlərin potensial təhlükəsindən narahatdırlar, baxmayaraq ki, rəsmi şəxslər bu laboratoriyaların keçmiş sanitar-epidemioloji stansiyalar əsasında modernləşdirildiyini iddia edirlər. Baş nazir Nikol Paşinyan ABŞ-ın maliyyə yardımlarına baxmayaraq, bu laboratoriyaların Ermənistanın mülkiyyətində olduğunu bildirmişdir. Lakin bu təsdiqləmələr cəmiyyətdəki narahatlığı aradan qaldırmır.
Ermənistan müdafiə naziri Suren Papikyanın ABŞ Müdafiə Nazirliyi ilə 13-cü laboratoriyanın açılışı barədə razılaşma da imzalamışdı.
Ölkədə fəaliyyət göstərən laboratoriyalardan biri də Gümrüdə, məktəbə yaxın bir ərazidə yerləşir. Mütəxəssislər vurğulayırlar ki, bioloji laboratoriyalar patogenlərlə iş aparır və bu obyektlərin yaxınlığında müxtəlif təhlükəli xəstəliklərin yaradılması, dəyişdirilməsi və yayılması ehtimalı artır.
ABŞ laboratoriyalarının yalnız Ermənistanda deyil, eyni zamanda xaricdə, xüsusilə Azərbaycan və Türkiyə üçün də real təhlükə mənbələridir.
Ermənistan rəsmilərinin laboratoriyaların yalnız dinc məqsədlərə xidmət etdiyini bəyan etməsinə baxmayaraq, bir çox ekspertlər qonşu ölkələrə təsir göstərə biləcək təhlükələri istisna etmirlər. Xüsusilə narahatlıq doğuran məqam laboratoriyalardan bir neçəsinin Azərbaycan və Türkiyə sərhədlərindən bir neçə kilometr məsafədə yerləşməsidir. Bu, təhlükəli patogenlərin, o cümlədən bioloji silah kimi istifadə oluna biləcək virusların tədqiqat obyekti olması ehtimalını gündəmə gətirir.
Bəhs etdiyimiz vəsilədən dolayı Ermənistandan gələ biləcək, biotəhlükəsizliklə bağlı hər hansı təhdidə çox ciddi yanaşılmalıdır.
Bu narahatlıqlar fonunda Ermənistanda təsdiqlənmiş məxmərək halları 545-ə çatıb, 2024-cü ildə isə 32 yeni yoluxma hadisəsi qeydə alınıb. 16 nəfərin xəstəxanaya yerləşdirilməsi əlavə narahatlığa səbəb olmuşdur. Səhiyyə mütəxəssisləri bildirirlər ki, mövsümi qrip və ya mədə-bağırsaq xəstəlikləri də daha ağır şəkildə keçməyə başlamışdır. Bu hallar laboratoriyaların fəaliyyəti ilə nə dərəcədə əlaqəli olduğunu dəqiq demək çətin olsa da, bəzi ekspertlər əhali arasında müxtəlif eksperimentlərin aparılmasının ehtimalını nəzərə alırlar. Bundan əlavə, son illərdə Cənubi Qafqaz və Türkiyədə bu bölgələr üçün xarakterik olmayan təhlükəli xəstəliklərin, o cümlədən Nyukasl xəstəliyi və Qərbi Nil virusu kimi infeksiyaların yayılması qeydə alınıb. Bu hadisələr yüksək ehtimalla Ermənistan və ABŞ arasında biotəhlükəsizlik sahəsindəki sıx əməkdaşlıq və ABŞ-ın Ermənistanda həyata keçirdiyi bioloji layihələrlə bağlıdır.
ABŞ rəsmiləri iddia edirlər ki, Ermənistanda donuzların Afrika taununa, qripə, taun və s. xəstəliklərə qarşı tədqiqatlar aparmaq üçün bioloji laboratoriyalar təsis ediblər.
Həmin obyektlərdən biri də sən demə, "ərzaq təhlükəsizliyi sahəsində risklərin qiymətləndirilməsi və analizi mərkəzi" qismində fəaliyyət göstərir.
ABŞ və Ermənistan arasındakı sıx əməkdaşlığın yeni patogenlərin yayılmasına səbəb ola biləcəyindən ehtiyatlanmaq lazımdır, çünki bu, xüsusilə də kənd təsərrüfatı və heyvandarlığına ciddi təhlükə yarada bilər.
Həmçinin, belə obyektlərin hərbi məqsədlərlə istifadə olunmaması üçün şəffaflığın təmin edilməsi vacibdir, çünki sözügedən fəaliyyət "Bioloji və Toksin Silahları haqqında" Konvensiya ilə qadağan edilib. ABŞ laboratoriyaları Ermənistan ərazisində 2010-cu ildən etibarən fəaliyyətdədir və amerikalılar bu obyektlərin "kənd təsərrüfatı heyvanlarının sağlamlığını təmin etmək məqsədi ilə maliyyələşdirildiyini" bəyan edir. Fəqət, Ermənistandakı biolaboratoriyaların fəaliyyəti tam olaraq açıqlanmır, çünki həmin obyektlər ABŞ Müdafiə Nazirliyi tərəfindən maliyyələşdirilir və çox ciddi məxfilik rejimi altında fəaliyyət göstərir.
Laboratoriyalar üçün ayrılan maliyyə milyonlarla dollar təşkil edir.
Maraqlıdır ki, Ermənistan kimi kiçik bir ölkədə ABŞ tərəfindən maliyyələşdirilən bioloji laboratoriyalar geniş yayılıb. Ümumilikdə, Ermənistanda 12 laboratoriya fəaliyyət göstərir ki, onlardan üçü İrəvanda yerləşir. Bir neçə il əvvəl Ermənistanın bəzi laboratoriyaları bağlanmış və onların fəaliyyəti haqqında məlumat almaq üçün cəhdlər "strateji obyektlər" kimi qəbul edilərək rədd edilmişdir. Məsələ burasındadır ki, bu "strateji obyektlər" tez-tez yaşayış məntəqələrinin yaxınlığında yerləşdirilmişdir.
2017-ci ildə Ermənistanın Milli Xəstəliklərin Nəzarəti və Profilaktikası Mərkəzinin direktoru laboratoriyaların bioloji və kimyəvi tədqiqat yönümlü olduğunu və həm ABŞ, həm də Rusiya ilə əməkdaşlıq etdiyini bildirmişdir. Bununla belə, obyektlərin təhlükəsizliyi ilə bağlı suallar doğurur.
2023-cü ildə yayımlanan sənədlər isə ABŞ hərbi laboratoriyalarının Ermənistanda həyata keçirdiyi fəaliyyətin bir sıra detalları üzə çıxarıb. Həmin sənədlərdə ABŞ-nin bioloji araşdırmalar sahəsində geniş resurslara çıxışı olduğu qeyd edilir və xüsusilə təhlükəli patogenlərin bioloji silah kimi istifadə edilməsi üçün tədqiq olunduğu iddia edilir. Səhiyyə mütəxəssisləri isə artıq adi qripin və mədə-bağırsaq xəstəliklərinin daha ağır keçirildiyini müşahidə edirlər.
Bu səbəbdən, bioloji laboratoriyaların fəaliyyətinin diqqətlə izlənməsi və onların şəffaflığının təmin edilməsi vacibdir. Ekspertlər belə obyektlərə beynəlxalq nəzarətin gücləndirilməsini və onların hərbi məqsədlər üçün istifadə edilməsinin qarşısının alınmasını tələb edirlər. Bölgə ölkələri biotəhlükəsizlik üzrə birgə monitorinq və tədbirlər görmək üçün hazır olmalıdırlar.
