Qazaxıstan prezidenti Kasım-Jomart Tokayevin Vaşinqtona səfəri və ABŞ prezidenti Donald Tramp ilə keçirdiyi danışıqlar sadəcə diplomatik hadisə deyil - Avrasiyada yeni geoiqtisadi düzənin yaranmasının rəmzinə çevrilmiş bir mərhələdir. Tokayevin Trampın təşəbbüsünə - “Beynəlxalq Sülh və Rifah naminə Tramp Marşrutu” (TRIPP) layihəsinə dəstək verməsi Orta Dəhlizin inkişafında tamamilə yeni mərhələnin başlanğıcıdır və bölgədə güc balansını dəyişir.
ABŞ lideri görüşdən sonra çıxış edərək vurğuladı ki, TRIPP təkcə yeni nəqliyyat erası deyil, həm də ABŞ-ın vasitəçiliyi ilə Azərbaycan və Ermənistan arasında əldə edilən tarixi sülh sazişinin nəticəsidir. “Bu marşrutu mənim adımla adlandırıblar və bununla qürur duyuram. Bu yol Şərqlə Qərbi birləşdirəcək, dünyanın iqtisadi baxımdan ən strateji regionundan keçərək Xəzəryanı və Mərkəzi Asiya ölkələrinə yeni ticarət imkanları yaradacaq”, - deyə Tramp bildirdi.
Uzun illərdən sonra ABŞ regiona hərbi deyil, iqtisadi-infrastruktur yönümlü layihə ilə qayıdır. TRIPP, mahiyyət etibarilə, sadəcə bir yol deyil - Xəzəri, Qafqazı və Türkiyəni birləşdirən, Rusiya və İran marşrutlarına alternativ yaradan tamhüquqlu logistik ekosistemdir.
Bu gün Qazaxıstan Vaşinqtonun region strategiyasında açar ölkəyə çevrilir. 17 milyard dollardan artıq dəyəri olan müqavilələr enerji, nadir metalların hasilatı, yüksək texnologiyalar və nəqliyyat infrastrukturu sahələrini əhatə edir. Qazaxıstan ABŞ-ın daxili uran tələbatının təxminən 25 faizini təmin edir ki, bu da onu Amerika nüvə energetikası üçün strateji təchizatçıya çevirir.
Bundan əlavə, ABŞ sərmayələri Qazaxıstanda volfram və nadir torpaq elementlərinin hasilatına yönəlib. Bu, Vaşinqtonun Çin asılılığını azaltmaq və xammal təchizatını diversifikasiya etmək istəyini nümayiş etdirir. Rusiya üzərinə tətbiq olunan sanksiyalar fonunda Qazaxıstan Qərb ilə Şərq arasında iqtisadi körpü rolunu oynayır və çoxvektorlu diplomatiyasını qoruyur.
“Tramp Marşrutu” əslində yeni iqtisadi artım xətti yaradır - Qazaxıstandan Xəzər dənizi üzərindən keçərək Azərbaycanın, oradan Türkiyənin və nəhayət, Avropanın ərazisinə qədər uzanan zəncir. Azərbaycan üçün bu, sadəcə tranzit layihə deyil, Orta Dəhlizin əsas qovşağı statusunu möhkəmləndirmək fürsətidir.
Hazırda Azərbaycanın ərazisindən ildə 8 milyon tondan artıq tranzit yük keçir. TRIPP çərçivəsində bu rəqəm 15 milyon tona qədər arta bilər ki, bu da təxminən 1,5 milyon standart konteyner (TEU) deməkdir. Müqayisə üçün: Qara dənizin ən iri limanı olan Konstansa hər il təxminən eyni həcmdə yük qəbul edir.
TRIPP-in reallaşması Xəzəryanı ölkələri liman və dəmir yolu infrastrukturunu daha sürətlə inkişaf etdirməyə vadar edir. Hazırda illik 15 milyon ton yükaşırma qabiliyyətinə malik Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanı bu baxımdan əsas Xəzər habına çevrilmək imkanını qazanır.
Azərbaycan üçün bu layihə eyni anda üç ölçüdə önəmlidir - iqtisadi, geosiyasi və texnoloji. İqtisadi baxımdan - tranzit gəlirlərinin artımı, xidmət və logistika sektorlarının inkişafı, yeni iş yerlərinin yaranması. Geosiyasi baxımdan - Azərbaycan Mərkəzi Asiya, Qafqaz və Türkiyə arasında sabitlik və əməkdaşlığın əsas təminatçısına çevrilir. Texnoloji baxımdan isə - rəqəmsal və “ağıllı” dəhlizlərə keçid, logistikanın IT platformalar, avtomatlaşdırılmış gömrük sistemləri və məlumat mübadiləsi ilə inteqrasiyası.
Bakı Limanı, Bakı–Tbilisi–Qars dəmir yolu, eləcə də Ələt və Samur-Cənub logistika mərkəzləri bu marşrutun bünövrəsini təşkil edir. Azərbaycan eyni zamanda Qazaxıstan və Türkmənistanla Transxəzər Nəqliyyat Konsorsiumu çərçivəsində əməkdaşlığı dərinləşdirir.
TRIPP vasitəsilə Vaşinqton uzun illər Rusiya və Çin nüfuz dairəsi sayılan regiona faktiki şəkildə geri dönür. Yeni marşrut Avropanın şimal xətlərindən asılılığını azaldır, Çindən və Mərkəzi Asiyadan gələn yükləri Rusiya ərazisindən keçmədən cəmi 12–14 günə Avropaya çatdırmağa imkan verir (hazırkı 25–30 gün əvəzinə).
Beləliklə, ABŞ bölgədə hərbi bazalarla deyil, infrastruktur vasitəsilə - yəni ən sakit və uzunömürlü təsir forması ilə mövqelərini möhkəmləndirir. Bu, iqtisadi inteqrasiyanın pərdəsi altında həyata keçirilən “yumşaq güc” strategiyasıdır. Azərbaycan bu mənzərədə ən əlverişli nöqtədədir: həm coğrafi baxımdan marşrutun mərkəzində yerləşir, həm də siyasi sabitlik və proqnozlaşdırıla bilənlik nümayiş etdirir - bu da qonşu ölkələrin çoxunda çatışmır.
İmkanlarla yanaşı risklər də mövcuddur. Əvvəla, regional təhlükəsizlik. Marşrut Ermənistan ərazisindən keçdiyi üçün etibarlı təhlükəsizlik zəmanətləri tələb olunur. ABŞ və Avropa İttifaqı bu zəmanətləri verməyə hazır olduqlarını bildirirlər, amma praktiki mərhələdə bu, maraqların incə balansını qorumağı tələb edəcək.
İkinci məsələ - marşrutlar arasında rəqabət. Rusiya İran və Xəzər üzərindən keçən “Şimal–Cənub” xəttini fəal şəkildə təbliğ edəcək, Çin isə “Bir Kəmər, Bir Yol” layihəsinin Orta Asiya budaqlarını irəli sürəcək. Azərbaycan üçün əsas məsələ rəqabətədavamlı tariflər, minimum bürokratiya və müasir xidmət səviyyəsi ilə yük axınlarını cəlb etməkdir.
Üçüncü amil - maliyyə. İnfrastrukturun genişlənməsi milyardlarla dollarlıq sərmayə tələb edir. Bu səbəbdən əsas prioritet özəl investorların cəlb edilməsi və dövlət–özəl tərəfdaşlıqların yaradılması olacaq.
Yeni geosiyasi reallıqdan maksimum fayda götürmək üçün Azərbaycan qabaqlayıcı addımlar atmalıdır. Əvvəlcə dəmir yolu xətlərinin və terminalların modernləşdirilməsi, Bakı limanının gücünün artırılması və multimodal habların inkişafı vacibdir.
İkinci istiqamət - beynəlxalq daşıyıcılar üçün cəlbedici hüquqi və inzibati mühitin formalaşdırılması. “Bir pəncərə” prinsipi, şəffaf tarif siyasəti, rəqəmsal gömrük sistemləri Azərbaycanın tranzit mərkəzinə çevrilməsini təmin edə bilər.
Üçüncü istiqamət - Qazaxıstan, Türkiyə və Mərkəzi Asiya ölkələri ilə institusional əlaqələrin möhkəmləndirilməsi: birgə logistik şirkətlərin, sığorta fondlarının və nəqliyyat alyanslarının yaradılması.
Bu xəritədə Azərbaycanın rolu artıq təkcə körpü olmaq deyil - o, Avrasiyanın yeni iqtisadi arxitekturasının memarlarından birinə çevrilmək şansını qazanır.
TRIPP sadəcə Trampın layihəsi deyil. Bu, Avrasiyanın iqtisadi xəritəsini yenidən çəkmək və ABŞ-ı regiona infrastruktur, ticarət və enerji vasitəsilə qaytarmaq cəhdidir. Azərbaycan üçün isə bu, onilliyin şansıdır: özünü nəqliyyat habı kimi möhkəmləndirmək, coğrafiyasını iqtisadi kapitala çevirmək və təkcə Şərqlə Qərb arasında körpü deyil, Avrasiyanın taleyinin müəyyənləşdiyi strateji qovşaq olmaq imkanıdır.
Yalnız səriştəli idarəetmə, çevik diplomatiya və uzaqgörən strateji planlaşdırma sayəsində Azərbaycan yeni marşrutun bir hissəsi olmaqla kifayətlənməyib, onun qaydalarını müəyyən edən oyunçulardan birinə çevrilə bilər.
Əgər TRIPP-a sadəcə siyasi şüar kimi deyil, strukturlaşdırılmış iqtisadi layihə kimi baxsaq, aydın olur ki, söhbət bütün Avrasiyanın logistikasının sistemli şəkildə yenidən qurulmasından gedir. ABŞ Ticarət Nazirliyinin məlumatına görə, 2024-cü ildə Mərkəzi Asiya ilə Avropa arasındakı ümumi yük dövriyyəsi 78 milyon ton olub, onun cəmi 8 faizi Xəzər üzərindən keçib. Potensial isə nəhəngdir: hazırkı daşınma tarifləri saxlanılarsa, 2026-cı ilə qədər bu göstərici 20–22 faizə qədər yüksələ bilər.
Son bir ildə Orta Dəhlizlə 2,7 milyon tondan artıq yük daşınıb - bu, 2023-cü illə müqayisədə 35 faiz artım deməkdir. Hətta ən optimist proqnozları belə geridə qoyan bu rəqəm, 2025-ci ilin avqustunda Azərbaycan və Ermənistan arasında imzalanmış sülh sazişindən və marşrutun TRIPP çərçivəsinə daxil edilməsindən sonra daha da yüksələcək. Ekspertlər 2027-ci ilə qədər tranzitin azı 10 milyon tona çatacağını proqnozlaşdırırlar.
Müqayisə üçün: Rusiya üzərindən keçən ənənəvi marşrutlar (Transsibir və Şimal Dəniz Yolu daxil olmaqla) sanksiyalar, uzun çatdırılma müddətləri və geosiyasi risklər səbəbindən Asiyadan gələn yüklərin 40 faizini itirib. İran və Fars körfəzi üzərindən keçən yollar isə bölgədəki gərginliklərə görə sabit sayılmır. Bu şəraitdə Azərbaycan və Qazaxıstan tranzit sərmayələrinin yeni cazibə mərkəzinə çevrilir.
TRIPP-ın əsas qovşaqlarından biri Xəzər dənizidir. Qazaxıstan bu istiqamətdə böyük addımlar atıb: Aktau limanının illik tutumu 25 milyon tona çatdırılıb, yeni Kurık terminalı isə bərə və konteyner daşımalarına ixtisaslaşıb. Azərbaycanın tərəfində isə Ələt (Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanı) bu sistemin əsas dayağıdır. Liman artıq ildə 15 milyon ton yük qəbul edə bilir və yaxın illərdə bu göstəricinin 25 milyona çatdırılması planlaşdırılır.
Ələt sadəcə nəqliyyat nöqtəsi deyil, 130-dan çox rezidenti olan tamhüquqlu iqtisadi zonadır. Burada logistika, informasiya texnologiyaları və istehsal sahələrində fəaliyyət göstərən şirkətlər yerləşir. Bu model “platforma kimi logistika” konsepsiyasını formalaşdırır - nəqliyyat, maliyyə, sığorta və rəqəmsal xidmətlərin vahid sistemdə birləşməsi.
2025-ci ilə dair yenilənmiş məlumatlara əsasən, ABŞ-ın Qazaxıstana yönəltdiyi birbaşa sərmayələrin ümumi həcmi 40 milyard dolları keçib. Onun 12 milyard dollardan çoxu nadir torpaq elementləri və uran hasilatına yatırılıb. Yeni razılaşmalar çərçivəsində ABŞ şirkətləri ilə birgə iki emal zavodunun tikintisi və Qazaxıstan–Xəzər sərhədində logistika klasterinin yaradılması planlaşdırılır.
Lakin əsas yenilik Trampın “XXI əsr infrastrukturu”na sərmayə qoymaq niyyətini bəyan etməsi oldu. Söhbət ümumi dəyəri 35 milyard dollar olan layihələr paketindən gedir. Bu paket ABŞ-ın ixrac-kredit agentlikləri və özəl konsorsiumlar vasitəsilə maliyyələşdiriləcək.
Layihədə rəqəmsal kommunikasiyaya da xüsusi önəm verilir: marşrut boyunca Mərkəzi Asiyanı, Azərbaycanı və Türkiyəni Avropa data-mərkəzləri ilə birləşdirəcək optik-lif xətti çəkilməsi planlaşdırılır. Beləliklə, TRIPP həm nəqliyyat, həm də informasiya dəhlizinə çevrilir.
Azərbaycan daxilində TRIPP-la bilavasitə əlaqəli bir neçə əsas infrastruktur layihəsi həyata keçirilir. 110 kilometrlik Horadiz–Ağbənd dəmir yolu xəttinin 70 faizdən çoxu tamamlanıb. Bu, Naxçıvanı ölkənin əsas hissəsi ilə birləşdirəcək və beynəlxalq tranzit yolunun tərkib hissəsinə çevriləcək.
Bundan əlavə, 2025-ci ildə Gəncə–Qazax–Gürcüstan sərhədi avtomobil magistralının genişləndirilməsinə başlanılıb. Bu xətt Tbilisi və Qars istiqamətində konteyner daşımalarının əsas halqası olacaq.
Azərbaycan həmçinin Gəncə, Yevlax, Naxçıvan və Sumqayıt boyunca logistika mərkəzləri şəbəkəsini inkişaf etdirir. Bu mərkəzlər yük axınlarını idarə edən və ölkəni sadəcə tranzit məkanı deyil, tamhüquqlu iqtisadi vasitəçiyə çevirən yeni infrastruktur sisteminin əsasını qoyur.
TRIPP Avrasiyada gedən proseslərlə birbaşa əlaqəlidir. Trampın 2025-ci ilin yayında Asiyaya səfərindən sonra aydın oldu ki, ABŞ region strategiyasını yenidən formatlayır - hərbi mövcudluqdan ticarət və nəqliyyat qovşaqları üzərində nəzarətə keçir. Vaşinqton yeni infrastruktur oxunda Qazaxıstanı, Azərbaycanı və Türkiyəni dayaqlı dövlətlər kimi görür.
Azərbaycan üçün bu layihə həm də Türkiyə ilə strateji ittifaqın möhkəmlənməsi və iqtisadi fəza imkanlarının Mərkəzi Asiyaya qədər genişlənməsi deməkdir. Qazaxıstan və Türkmənistanla Xəzər üzərindən əməkdaşlıq layihənin türk ölçüsünü gücləndirir və Qərb analitiklərinin artıq “Türk İpək Qurşağı” adlandırdığı güclü iqtisadi arteriyanı formalaşdırır.
Bu mənzərədə Azərbaycan təkcə tranzit ölkə deyil, yeni Avrasiya sisteminin iqtisadi və siyasi nəbzinin döyündüyü mərkəz rolunu qazanır.
Azərbaycan İqtisadiyyat Nazirliyinin ilkin hesablamalarına görə, 2030-cu ilə qədər tranzit əməliyyatlarından və əlaqəli xidmətlərdən əldə olunan illik gəlir 1,2 milyard dollara çata bilər. Yeni logistika qovşaqlarının yaradılması təxminən 30 minədək yeni iş yerinin açılmasına səbəb olacaq.
Bundan əlavə, ixrac və tranzit əməliyyatlarının genişlənməsi hesabına ölkənin ÜDM artımının hər il 2,5–3 faiz səviyyəsində yüksələcəyi proqnozlaşdırılır. Bakı Nəqliyyat Tədqiqatları Mərkəzinin hesablamalarına görə, hər 10 milyon ton tranzit yük Azərbaycan iqtisadiyyatına liman rüsumları, sığorta, xidmət və emal daxil olmaqla, əlavə 400 milyon dollarlıq gəlir gətirir.
TRIPP layihəsinin bütün potensialını reallaşdırmaq üçün Azərbaycan sadəcə iştirakçı deyil, həm də koordinasiya mərkəzinə çevrilməlidir. Qarşıdakı illərdə prioritet istiqamətlər bunlardır:
— Naxçıvana qədər dəmir yolu koridorunun tamamlanması və Türkiyə ilə inteqrasiyanın təmin edilməsi;
— Bakı Limanı və Ələt konteyner terminalının gücünün artırılması;
— yük tranziti üzrə bütün prosedurların rəqəmsallaşdırılması;
— Qazaxıstan, Türkiyə və Mərkəzi Asiya ölkələri ilə birgə logistika şirkətlərinin yaradılması.
Eyni zamanda risklər də nəzərə alınmalıdır: Ermənistanın siyasi manevrləri, Rusiya və İranın mümkün təzyiqləri, eləcə də qlobal enerji bazarlarında qiymət dalğalanmaları Azərbaycanın planlarına təsir göstərə bilər.
... TRIPP Avrasiyanın qlobal yenidən formatlanmasının alətinə çevrilir. Bu, sadəcə Trampın diplomatik bəyanatı deyil - yeni dövrün infrastruktur bünövrəsidir. Burada əsas güc artıq neftdə deyil, marşrutlara nəzarətdədir.
Yeni xəritənin mərkəzində yerləşən Azərbaycan strateji sıçrayış imkanı qazanıb. Bu fürsətdən necə istifadə olunacağı ölkənin taleyini müəyyən edəcək: Azərbaycan gələcəyin Avrasiya logistikasının mərkəzi qovşağına çevrilə bilər - yaxud başqalarının layihələrində ikinci dərəcəli oyunçu olaraq qalacaq.
