Staqnasiya, itirilmiş rəqabətqabiliyyətlilik və ABŞ-la yeni ticarət müharibəsi təhdidi – Avropa iqtisadi gələcəyini şübhə altına ala biləcək "mövcudluq çağırışı" ilə üz-üzədir. Donald Trampın Ağ Evə qayıdışı yaxınlaşan bir fırtınanın rəmzi olaraq, Avropanın həssas rifah əsaslarını sarsıdacaq potensiala malikdir.
Avropanın üstünlüyünün sona çatan dövrü
Onilliklər boyu Avropa iqtisadiyyatı sabitliyin nümunəsi olub. Aİ-nin şərqə doğru genişlənməsi və ABŞ ilə Asiyaya yüksək həcmli ixracatlar qlobal təsirini artırıb. Lakin bu dövr başa çatır. Çin iqtisadi yüksəlişi zəifləyir, ABŞ-la münasibətlər isə artan ticarət maneələri fonunda soyuyur. Avropanın "qızıl dövrü" simvolik olaraq sona çatır.
Gələn 2025-ci il dönüş nöqtəsinə çevrilə bilər. Donald Tramp yenidən prezident seçilərsə, Avropa məhsullarına yeni tariflərdən tutmuş NATO üzrə hərbi xərclərin artırılması tələbinə qədər bir sıra iqtisadi zərbələr hazırlayır. Avropa idxalına 20%-lik tariflərin tətbiqi ciddi bir zərbə olacaq: ABŞ-a illik 500 milyard avrodan çox ixracatla Avropa qitəsi heç vaxt bu qədər ABŞ bazarından asılı olmayıb.
Avropa belə çağırışlara cavab verməyə hazır görünmür. Ursula fon der Lyayenin Trampın yenidən seçilməsi ilə bağlı ilk reaksiyası – daha çox ABŞ maye qazı (LNG) almaq təklifi – daha çox çaşqınlıq göstəricisi kimi görünür, nəinki strateji bir təşəbbüs. Münhendəki Ifo İnstitutunun rəhbəri Klemens Füestin sözlərinə görə: “Avropa liderlərinin Trampın ilk prezidentliyindən dərs çıxara bilməməsi, indi bumeranq kimi geri dönür.”
Bu səhvlər getdikcə daha hiss olunan iqtisadi staqnasiya fonunda baş verir. Vaxtilə innovasiyalarda lider olan Avropa artıq geridə qalan oyunçuya çevrilir. Dünyanın ən iri 50 texnologiya şirkətindən cəmi dördü Avropaya məxsusdur. Ən çox satılan 15 elektromobil arasında isə Avropa markası olan bir model belə yoxdur. Bu, qitənin sənaye qüdrətinin süqutunun simvoludur.
Açıq səma altında muzey?
Avropa Mərkəzi Bankının (AMB) prezidenti Kristin Laqard bu barədə narahatlığını ifadə edib. Parisdəki çıxışında o xəbərdarlıq edib: “Əgər Avropa kursunu dəyişməsə, onun sosial modeli təhlükə altına düşəcək.”
Təhlükəsizlik, ekologiya və iqlim tənzimləmələri ilə bağlı artan xərclər yeni sərvət mənbələri tələb edir. Lakin Mario Draqi kimi görkəmli iqtisadçıların xəbərdarlıqlarına əsasən, Avropa iqtisadiyyatı muzey eksponatına çevrilirsə, bu sərvət mənbələri haradan tapılacaq?
İtaliyanın keçmiş baş naziri Draqi, Avropa Komissiyasına təqdim etdiyi hesabatında vəziyyəti “mövcudluq çağırışı” kimi xarakterizə edib. Tarix və mədəniyyət baxımından zəngin bir qitə, Çin və ABŞ-dan gələn turistlər üçün sadəcə gözəl, lakin dağılmaqda olan bir vitrində çevrilmək riski daşıyır.
İqtisadi çöküşdən necə qaçmalı?
Aydındır ki, Avropanın yeni bir strategiyaya ehtiyacı var. Yalnız innovasiyalara və sənaye dirçəlişinə əsaslanaraq qitə bu qapanmış dairədən çıxış tapa bilər. Ən müasir texnologiyalara investisiyalar, enerji sektorunda islahatlar və yeni ticarət siyasəti modeli qurmaq həyati əhəmiyyət kəsb edir.
Donald Trampın geri dönüşü Avropa üçün taleyüklü bir sınağa çevrilə bilər: qitə öz gələcəyi uğrunda mübarizəyə hazırdırmı, yoxsa yalnız geridə qalan oyunçu rolunu qəbul edəcək? İqtisadi apokalipsis qaçılmaz deyil, lakin bundan yayınmaq üçün Avropanın cəsarətli qərarlara ehtiyacı var – qərarlar ki, hələlik çatışmır.
Donald Tramp: Avropanın problemlərinin yalnız simptomu
Donald Trampın Ağ Evə qayıdışı Avropa paytaxtlarında narahatlıq doğurur. Amma Münhendəki Ifo İnstitutunun rəhbəri Klemens Füestin qeyd etdiyi kimi, Tramp səbəbdən çox, Avropanın zəifliklərini üzə çıxaran bir katalizatordur.
Əgər Tramp zənginlər üçün böyük vergi güzəştləri və yeni tariflər tətbiq etmək kimi vədlərini yerinə yetirsə, bu, ABŞ-da inflyasiyanın artmasına və Federal Ehtiyatlar Sisteminin (FED) faiz dərəcələrini artırmasına səbəb ola bilər. Belə bir ssenari dolları gücləndirəcək ki, bu da ABŞ-dan gələn gəlirlərini avroya çevirən Avropa ixracatçıları üçün faydalı olacaq. Üstəlik, razılaşmalara üstünlük verən Tramp, tarif müharibəsinin gərginləşməsinin qarşısını almaq üçün Aİ-yə geniş ticarət razılaşması təklif edə bilər.
Bu nəzəri üstünlüklər keçmişdən gələn acı xatirələr qarşısında sönük qalır. 2018-ci ildə Tramp Avropa poladı və alüminiumuna tariflər tətbiq etdi ki, bu tariflər hələ də ləğv edilməyib. Bayden onların qüvvəsini yalnız 2025-ci ilin martına qədər dondurub, lakin Trampın qayıdışı yeni ticarət münaqişələri dalğasını demək olar ki, zəmanət edir.
Almaniya Bundesbankının rəhbəri Yoaxim Naqelin sözlərinə görə, yeni tariflərin tətbiqi təkcə iqtisadi çağırış olmayacaq, həm də “beynəlxalq ticarət üçün əhəmiyyətli bir dönüş nöqtəsi” təşkil edəcək.
Avropa bu yaxınlaşan fırtınada düzgün istiqaməti tapacaqmı, yoxsa staqnasiya qarşısında əyilərək qlobal səhnədə öz mövqeyini itirəcək? Cavab hələlik açıq qalır.
Avropa iqtisadiyyatının əsas problemləri Donald Trampın ticarət siyasəti ilə məhdudlaşmır. Bunlar daha dərində, uzun illər ərzində toplanmış struktur disbalanslarda gizlənir. Avropa İttifaqı çox uzun müddət öz tarixi nüfuzuna və möhkəm ticarət modelinə güvənərək böyüyən problemləri görməzdən gəlib.
Əgər Avropa iqtisadi dayaqları möhkəm olsaydı, Trampın tarifləri kimi xarici çağırışlara qarşı həssaslığı minimuma enərdi. Amma reallıq fərqlidir: Avropa rəqabətqabiliyyətliliyini itirir və əsas göstəricilər üzrə ABŞ-dan geri qalır.
ABŞ ilə Aİ arasında adambaşına düşən ÜDM fərqi son onilliklərdə iki dəfə artaraq, bəzi hesablamalara görə, 30%-ə çatıb. Səbəb? Məhsuldarlıq artımının yavaşlaması. Məsələn, orta alman işçisi, amerikalı həmkarından 20% az işləyir, amma məhsuldarlıq səviyyəsi bu qədər fərqlənmir.
R&D-yə (tədqiqat və inkişaf) yatırımların çatışmazlığı
Avropa üçün əsas problemlərdən biri tədqiqat və inkişaf sahəsinə yetərli yatırımların edilməməsidir. BVF-nin məlumatına görə, ABŞ şirkətləri Avropa rəqiblərindən iki dəfədən çox vəsaiti innovasiyalara sərf edir. 2005-ci ildən bəri ABŞ şirkətlərinin məhsuldarlığı 40% artdığı halda, Avropa şirkətlərində demək olar ki, dəyişiklik olmayıb.
Bu fərq həm də fond bazarlarında özünü göstərir. 2005-ci ildən etibarən ABŞ şirkətlərinin kapitallaşması üç dəfə artıb, Avropa şirkətlərində isə bu göstərici cəmi 60% olub.
"Avropa gələcək iqtisadi artımı müəyyən edəcək yeni texnologiyalar sahəsində geri qalır," – AİB prezidenti Kristin Laqard qeyd edir.
2000-ci ildə Lissabon sammitində Aİ liderləri Avropa iqtisadiyyatını dünyanın ən rəqabətqabiliyyətli iqtisadiyyatına çevirmək məqsədini qarşılarına qoydular. Amma 25 il sonra bu strategiya həyata keçirilməmiş qaldı.
Hədəflərdən biri R&D xərclərinin ÜDM-in 3%-nə çatdırılması idi, lakin bu göstərici 2000-ci ildən bu yana dəyişməyərək 2%-də qalır. Avropanın innovasiyalar sahəsində önəmli rol oynaya biləcək universitetləri də rəqabətə davam gətirə bilmir. Dünyanın ən yaxşı 30 universiteti arasında Aİ-dən cəmi bir təhsil müəssisəsi – Münhen Texniki Universiteti yer alır.
Klemens Füest haqlı olaraq vurğulayır: Avropanın müvəqqəti tədbirlərə deyil, fundamental transformasiyaya ehtiyacı var. Problem yalnız investisiyaların çatışmazlığında deyil, həm də mövcud yatırımların effektiv olmayan layihələrə sərf edilməsindədir.
Avropa təqibçi oyunçu rolundan imtina edib, yenidən texnologiya və innovasiyaların lideri olmalıdır. Əks halda, qitə gözəl, lakin köhnəlmiş açıq hava muzeyinə çevrilmək təhlükəsi ilə üzləşəcək.
Tramp problem deyil, xəbərdarlıqdır. Əgər Avropa mövcud çağırışların öhdəsindən gələ bilməsə, onun iqtisadi modeli keçmiş şöhrətinin sadəcə kölgəsi kimi qalacaq.
Almaniya keçmişin girovunda
Avropa iqtisadiyyatı, əksərən Almaniyadan asılı olduğu üçün, dərin problemlərlə üzləşir. Bu problemlərin kökü tədqiqat və inkişafa yatırımların strukturunda gizlənir.
Avropa R&D xərclərinin yarısı Almaniyaya aiddir və bu vəsaitlərin əsas hissəsi avtomobil sənayesinə yönəldilir. Avtomobil sektoru illik yarım trilyon avrodan çox gəlir gətirən iqtisadiyyat üçün bu yatırımlar məntiqli görünə bilər. Lakin onların effektivliyi sual altındadır.
Məsələn, yanacaq səmərəliliyinin artırılması və ya mühərriklərin optimallaşdırılması kimi avtomobil innovasiyaları tədrici irəliləyişlərdir. Bunlar iPhone və ya sosial şəbəkələr kimi yeni bazarlar yaradan inqilabi yeniliklər deyil. Nəticədə, alman şirkətləri rəqiblərini qabaqlamaq əvəzinə, "velosipedi yenidən kəşf edir".
Avtomobil sənayesinə üstünlük: işləməyən bir oyun
Avropa uzun müddət avtomobil sənayesinə böyük resurslar yatırıb və bu, onun liderliyini təmin edib. Amma zaman dəyişib. Avropa şirkətləri avtomobil sənayesində qlobal R&D xərclərinin 40%-dən çoxunu təşkil etsələr də, Volkswagen kimi alman nəhəngləri elektrik avtomobillərə keçidi vaxtında təmin edə bilmədi.
Bu bacarıqsızlıq Almaniyanın iqtisadi geriləməsinin səbəblərindən birinə çevrildi. Bunun bariz nümunəsi VW-nin Almaniyadakı zavodlarını bağlamaq qərarıdır – bu, şirkət tarixində ilk dəfə baş verir. Avtomobil sənayesinin 800 min insanı işlə təmin etdiyi bir ölkə üçün bu, həyəcan siqnalıdır.
Eyni zamanda, Tesla və Çin avtomobil istehsalçıları akkumulyator texnologiyalarına böyük investisiyalar yatıraraq bazarı sürətlə ələ keçirir. Alman şirkətləri isə dizel mühərriklərini təkmilləşdirməyə davam edərək bu yarışda geri qalırlar – bu yanaşma isə uğursuzluqla nəticələnir.
Almaniyanın dərin problemləri
Avropanın ən böyük iqtisadiyyatı olan Almaniya bir neçə əsaslı struktur çağırışlarla üzləşir.
- Yaşlanan əhali. Almaniya cəmiyyətinin sürətlə qocalması ixtisaslı işçi qüvvəsinin azalmasına səbəb olur. Böyük ümidlərlə qarşılanan qaçqın axını bu problemi həll edə bilmədi, çünki miqrantların əksəriyyəti yüksək texnologiyalı sahələr üçün zəruri bacarıqlara malik deyil.
- Enerji xərclərinin yüksək olması. Alman şirkətləri rəqabət qabiliyyətlərini qorumaq üçün istehsalını xaricə köçürməyə məcbur olur. DIHK tərəfindən aparılan sorğuya əsasən, Almaniya sənaye müəssisələrinin təxminən 40%-i fəaliyyətlərini xaricə köçürməyi nəzərdən keçirir.
- Kapital çatışmazlığı. Almaniya banklarında yığılan yüksək səviyyədə əmanətlər (təxminən 14 trilyon avro) vençur layihələrə investisiyalar əvəzinə passiv qalır və bu da innovasiyaların inkişafını əngəlləyir.
Almaniya İqtisadi Mütəxəssislər Şurasının üzvü Veronika Qrimm qeyd edir ki, fundamental struktur islahatlar olmadan investisiyaları stimullaşdırmaq mümkün deyil.
Avropa ABŞ və Çin-ə uduzdu?
Almaniyadakı iqtisadi böhran ABŞ və Çinin texnoloji dominantlığı fonunda daha da nəzərə çarpır.
2003-cü ildə ABŞ-da ən böyük R&D (tədqiqat və inkişaf) investorları Ford, Pfizer və General Motors idi. Bu gün isə Amazon, Alphabet (Google) və Meta (Facebook) kimi texnologiya nəhəngləri liderdir. Onlar yalnız öz sahələrində uğur qazanmır, həm də Avropa rəqibləri üçün əlçatmaz olan yeni bazarlar yaradırlar.
Çində vəziyyət daha aydın görünür. Bu ölkə təkcə Avropanı qovmur, artıq elektromobil istehsalı kimi sahələrdə onu qabaqlayıb.
Çin qlobal iqtisadi arenada mövqelərini gücləndirərək, Avropa şirkətlərinin maşınqayırma və avadanlıq istehsalı kimi ənənəvi liderlik sahələrini təhlükə altına qoyur.
Avropa Mərkəzi Bankının (AMB) məlumatına görə, Çin şirkətlərinin avrozonadakı firmalarla birbaşa rəqabət apardığı sahələrdə pay 2002-ci ildəki 25%-dən 2023-cü ildə 40%-ə yüksəlib.
Xüsusilə yüksək texnologiyalı sektorlarda Çinin aqressiv qiymət strategiyası, Aİ-nin qlobal ticarətdəki payının azalmasının əsas səbəblərindən biridir. Çin təkcə Avropanı qovmur – o, strateji əhəmiyyətli bazarlardan Avropanı aktiv şəkildə sıxışdırır.
Dəvəquşu başını quma gömən təki…
İqtisadi artımın durğunluğu, rəqabət qabiliyyətinin azalması və Vaşinqtonla gərgin münasibətlər geniş miqyaslı islahatlar və ictimai debatlar tələb edir. Lakin reallıqda belə müzakirələr demək olar ki, yoxdur.
Mario Draqinin Avropanın rəqabət qabiliyyətinin azalması ilə bağlı hesabatı yalnız bir gün mediada diqqət çəkdi və sonra unuduldu. BVF və AMB-nin artan iqtisadi risklər barədə daimi xəbərdarlıqları da cavabsız qalır.
Bunun səbəbi aydındır: avropalılar hələlik bu problemlərin nəticələrini dərindən hiss etmirlər.
Avropanın qlobal ÜDM-dəki payının azalmasına baxmayaraq, Aİ sosial sistemlərin səxavətliliyi ilə liderliyini qoruyur. Məsələn, Fransa ÜDM-in 30%-dən çoxunu sosial ehtiyaclara sərf edir ki, bu da dünyada ən yüksək göstəricilərdən biridir.
Ancaq bu status-kvo dayanıqlı deyil. Artan büdcə kəsirləri – Fransada 2024-cü ildə ÜDM-in 6%-nə, 2025-ci ildə isə 7%-nə çatacaq – sosial xərclərin bu qədər yüksək səviyyədə saxlanmasını getdikcə çətinləşdirir.
Yunanıstan ssenarisinin təkrarı?
Defisitlərin artması və vergi gəlirlərinin azalması ilə Aİ ölkələrinin hökumətləri üzərindəki maliyyə təzyiqi daha da artacaq.
2010-cu ildə Yunanıstanda baş verən borc böhranı nümunə kimi göstərilə bilər. Həmin dövrdə həm sol, həm də sağ populist hərəkatlar iqtisadi çətinliklərdən istifadə edərək siyasi mənzərəni radikallaşdırdılar. Oxşar tendensiyalar artıq Fransa kimi ölkələrdə də müşahidə olunur.
“Sadə həllər” vəd edən ekstremist siyasi qüvvələrin uğuru ciddi narahatlıq doğurur. Əgər radikallaşma daha da güclənərsə, bu, Avropa İttifaqında daha böyük qeyri-sabitliyə səbəb ola bilər.
Geri qalmanın nəticələri
Avropa hazırda mühüm bir yol ayrıcındadır. İslahatların zəruriliyi ilə bağlı ekspertlərin xəbərdarlıqlarını görməzdən gəlmək və fəaliyyətsizlik siyasəti ciddi nəticələrə səbəb ola bilər.
Əgər Avropa İttifaqı (Aİ) rəqabət qabiliyyətini artırmaq, bürokratiyanı azaltmaq və gələcəyə investisiyalar etmək üçün qəti tədbirlər görməzsə, təkcə iqtisadi deyil, həm də geosiyasi təsirini itirmək riski ilə üzləşəcək.
Bu gün düzəldilə bilən bir vəziyyət, sabah artıq bütün qitə miqyasında Yunanıstan böhranına bənzər bir böhrana çevrilə bilər. O zaman isə vəziyyəti dəyişmək üçün çox gec olacaq.
Avropanın geriliyini kompensasiya edə biləcəyi sualı hələ də açıq qalır. Maşınqayırma və dəmir yolu nəqliyyatı kimi ənənəvi sənaye sahələri qlobal rəqabət şəraitində lazımi səviyyədə inkişaf etmək iqtidarında deyil.
Avropa iqtisadiyyatı hələ də XIX əsrin təsirlərində ilişib qalıb, müasir reallıqlara uyğun gəlməyən tarixi uğurlara güvənir. Struktur islahatlar, R&D-yə (tədqiqat və inkişaf) investisiyaların artırılması və innovasiyalar üçün əlverişli mühit yaradılmadan Aİ qlobal iqtisadiyyatda öz təsirini tamamilə itirmək təhlükəsi ilə üz-üzədir.
Əgər kurs dəyişdirilməsə, 10–20 ildən sonra Avropanın nə vəziyyətdə olacağı sualının cavabı çox güman ki, ürəkaçan olmayacaq. Avropanın hələ də çıxış yolu var, lakin bu fürsət sürətlə yox olur.
Avropa İttifaqı üçün həlledici məqam yetişib. Qərarlar təkcə iqtisadi sabitliyi deyil, həm də qlobal səhnədəki mövqeyini qoruyub saxlamaq üçün həyati əhəmiyyət kəsb edir. Gecikmək isə bu mövqelərin tamamilə itirilməsi deməkdir.(Bakunetwork)
