2025-ci il avqustun 8-də Vaşinqtonda tarixi bir mərhələ keçildi: Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və ABŞ-ın dövlət başçısı Donald Tramp iki ölkə arasında Strateji Tərəfdaşlıq Xartiyasının (STX) hazırlanması üçün yaradılacaq Strateji İşçi Qrupunun təsis edilməsinə dair Anlaşma Memorandumu imzaladılar. Sənəd Azərbaycan - ABŞ münasibətlərində keyfiyyətcə yeni mərhələ açaraq daha dərin, strukturlaşdırılmış və qarşılıqlı faydalı əməkdaşlığın yolunu göstərir.
Vaşinqtonun hakimiyyət dəhlizlərində, xarici siyasətin milli maraqların soyuq hesabı üzərində formalaşdığı yerdə, başqa ölkələrlə münasibətlər nadir hallarda emosiyalara əsaslanır və münasibətlər qarşılıqlı faydanın praqmatik dəyərləndirilməsi ilə qurulur. Məhz bu prizma ilə ABŞ - Azərbaycan münasibətlərinin təkamülünə baxmaq lazımdır - dar çərçivəli əməkdaşlıqdan doğmaqda olan strateji ittifaqa doğru yol. Strateji tərəfdaşlıq Xartiyasının hazırlanması məqsədilə Anlaşma Memorandumunun imzalanması hipotetik deyil, illərlə formalaşmış reallığın məntiqli hüquqi təsbitidir.
İmzalanmış Memorandum təkcə diplomatik jest deyil, üç əsas istiqamətdə - regional əlaqələr, iqtisadi investisiyalar və təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlıq üzrə hərtərəfli tərəfdaşlığın yol xəritəsidir. Altı ay ərzində Xartiyanı hazırlamaq tapşırığı verilmiş Strateji İşçi Qrupu bu münasibətlərin institusional əsasda möhkəmləndirilməsinə sadiqliyi göstərir.
Azərbaycan artıq sadəcə enerji tədarükçüsü olmaqdan çıxaraq Avrasiya geosiyasi və iqtisadi arxitekturasının əsas bağlantılarından birinə çevrilib. Vaşinqtonda da bunu anlayırlar.
Xatırladaq ki, Azərbaycan-ABŞ münasibətləri ölkəmizin 1991-ci ildə Sovet İttifaqından müstəqilliyini bərpa etməsindən sonra formalaşmağa başladı. İlk illər "Soyuq müharibə" sonrası dövrünün geosiyasi mürəkkəbliyi və Ermənistanla Qarabağ münaqişəsi səbəbilə ehtiyatlı qarşılıqlı əlaqələrlə xarakterizə olunurdu. ABŞ humanitar yardım göstərir, Azərbaycanın NATO-nun 1994-cü ildə “Sülh naminə tərəfdaşlıq” proqramı kimi Qərb institutlarına inteqrasiyasını dəstəkləyirdi. Fəqət münasibətlər 1992-ci ildə qəbul edilmiş, Qarabağ münaqişəsinə görə Azərbaycana birbaşa yardımı qadağan edən "Azadlığa Dəstək Aktı"na 907-ci düzəlişlə məhdudlaşmışdı ki, bu da ABŞ-dakı erməni lobbisinin təsirini əks etdirirdi.
Məzkur məhdudiyyətlərə baxmayaraq, Azərbaycan Qərbin əsas enerji tərəfdaşına çevrildi. 1994-cü ildə “Əsrin müqaviləsi” çərçivəsində “Azəri-Çıraq-Günəşli” yataqlarının işlənməsi üçün "Amoco" və "Pennzoil" kimi Amerika şirkətlərinin iştirakı ilə imzalanan saziş iqtisadi əlaqələrin təməlini qoydu. 2006-cı ildə istismara verilmiş Bakı - Tbilisi - Ceyhan (BTC) kəməri Azərbaycanın Xəzər enerji ehtiyatlarını Rusiya və İrandan yan keçərək dünya bazarına çıxaran etibarlı təchizatçı rolunu möhkəmləndirdi. 2023-cü ilə qədər Azərbaycan dünya neftinin təxminən 2 faizini, Avropanın təbii qazının isə 5 faizini təmin edir, Cənub Qaz Dəhlizi ilə Avropa İttifaqına hər il 10 milyard kubmetr qaz ixrac edirdi.
2002-ci ildə ilk dəfə dayandırılmış və yenidən uzadılmış 907-ci düzəlişin qüvvədən qalxması ABŞ-ın Azərbaycanın strateji əhəmiyyətinə praqmatik yanaşmasını göstərir. Dəyişiklik Azərbaycanın terrorizmə qarşı mübarizədə verdiyi töhfələrlə bağlı idi. Buraya Azərbaycanın Əfqanıstandakı ABŞ əməliyyatlarına uçuş hüququ və logistik dəstək verməsi, habelə Cənubi Qafqazda regional sabitliyi təmin etməkdə oynadığı rol daxildir.
Azərbaycanın Avropa ilə Asiyanın qovşağında yerləşməsi onu regional əlaqəlilik baxımından açar mövqeyə çevirir. BTC və Cənub Qaz Dəhlizi artıq Cənubi Qafqazı mühüm enerji dəhlizinə çevirib. 2024-cü ildə Azərbaycan 8,2 milyon ton neft və 22,3 milyard kubmetr qaz ixrac edib, 2027-ci ilə qədər qaz ixracını 24 milyard kubmetrə çatdırmağı planlaşdırır. ABŞ, xüsusən də Avropa İttifaqının Rusiya qazından asılılığını 2021-ci ildə idxalın 40 faizindən 2024-cü ildə 15 faizə endirməsi fonunda, Azərbaycanı Avropaya enerji təchizatının diversifikasiyasında həyati tərəfdaş kimi görür.
Memorandum enerji, ticarət və tranzit infrastrukturlarının genişləndirilməsinə diqqət yönəldir. Xəzər dənizi üzərindən Çini Avropa ilə birləşdirən Orta Dəhliz 2022 - 2024-cü illərdə yük həcmini 65 faiz artıraraq 2,7 milyon tona çatdırıb. ABŞ-ın bu dəhlizə qoyacağı investisiyalar onun ötürmə qabiliyyətini artıraraq tranzit müddəti və xərclərini həm Şimal (Rusiya üzərindən), həm də Cənub (İran üzərindən) marşrutları ilə müqayisədə azalda bilər. ABŞ Beynəlxalq İnkişaf Maliyyələşdirmə Korporasiyası (DFC) bu prosesdə Gürcüstan və Ermənistanda 2018-ci ildən bəri həyata keçirdiyi 1,5 milyard dollarlıq infrastruktur layihələri kimi mühüm rol oynaya bilər.
Bu günsə enerji dəhlizlərinin yerini nəqliyyat dəhlizləri tutur. Orta Dəhliz (Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutu) bu gün Avrasiya üçün, 20 il əvvəl enerji bazarında BTC-nin oynadığı rolu oynamağa başlayıb. Ukraynada müharibə və Çinlə münasibətlərdə gərginliyin artması fonunda, Rusiyanı dolanan etibarlı marşrutlara Qərbin ehtiyacı artıq ekzistensial xarakter alıb.
Faktlar özlüyündə danışır. Belə ki, Azərbaycan Mərkəzi Asiya ilə Avropa arasında əvəzolunmaz körpüdür. Onsuz Orta Dəhliz mümkün deyil. Bakı öncədən Xəzərin ən müasir limanı olan Ələt limanına və Türkiyəyə, oradan isə Avropaya birbaşa çıxış verən Bakı - Tbilisi - Qars dəmir yoluna sərmayə qoyub. 2030-cu ilə qədər Orta Dəhlizin ötürmə gücü 5 - 6 dəfə arta bilər. Bu isə ABŞ və Avropa şirkətləri üçün ənənəvi dəniz yollarına və Rusiya Transsibiroluna nisbətən daha sürətli və təhlükəsiz alternativ deməkdir.
Vaşinqtonun baxış bucağından bu dəhlizə dəstək göstərmək Azərbaycana yardım deyil. Bu, qlobal təchizat zəncirlərinin dayanıqlığına və geosiyasi rəqiblərdən asılılığın azaldılmasına sərmayədir. Bu isə maraqların üst-üstə düşdüyü, tərəfdaşlıq üçün ən möhkəm təməli təşkil edən klassik nümunədir.
İkinci istiqamət - karbohidrogenlərə əsaslanan iqtisadiyyatdan texnologiyalara əsaslanan iqtisadiyyata keçiddir. Ölkənin uzaqgörən rəhbərliyi yaxşı anlayır ki, neft dövrü əbədi deyil. Enerji resurslarından əldə olunan gəlirlərin rəqəmsal və innovativ iqtisadiyyat quruculuğuna yönəldilməsi yeganə düzgün strategiyadır və ABŞ bunu yalnız alqışlaya bilər.
Memorandum süni intellekt (Sİ) və rəqəmsal infrastrukturun iqtisadi əməkdaşlığın əsas istiqamətləri kimi önə çəkir. Azərbaycan rəqəmsal transformasiya sahəsində mühüm addımlar atıb: “Rəqəmsal Azərbaycan” strategiyası 2023-cü ildə ÜDM-də İKT sektorunun 5,2 faiz olan payını 2030-cu ilə qədər 10 faizə çatdırmağı hədəfləyir. İnnovasiya və Rəqəmsal İnkişaf Agentliyinin dəstəklədiyi startap ekosistemi 2020-ci ildən bəri 100 milyon dollar xarici sərmayə cəlb edib, bu sırada "Cisco" və "Microsoft" kimi Amerika şirkətləri də var.
Süni intellekt sahəsində "OpenAI" və "Google" kimi dünya liderlərinin yerləşdiyi ABŞ, Azərbaycanın bu sahədəki ambisiyalarını reallaşdırmaq üçün texniki bilik və sərmayə təqdim edə bilər. Məsələn, enerji idarəçiliyində Sİ-in tətbiqi Azərbaycanın ağıllı şəbəkələrini optimallaşdıraraq hazırda illik 8 faiz olan enerji itkilərini azalda bilər. Azərbaycanın 2023-cü ildə Beynəlxalq Telekommunikasiya İttifaqının reytinqində kiber təhlükəsizlik səviyyəsinə görə 27-ci yerdə olması nəzərə alınaraq, kiber təhlükəsizlik sahəsində birgə layihələr dövlət və qeyri-dövlət aktorlarından gələn təhdidlərə qarşı rəqəmsal dayanıqlığı gücləndirə bilər.
Bu istiqamət qlobal tendensiyalara tam uyğundur. ABŞ 2020-ci ildən bəri Sİ tədqiqatlarına 20 milyard dollar sərmayə yatırıb və İsrail, Sinqapur kimi müttəfiqlərlə tərəfdaşlıq nəticəsində avtonom sistemlər və data analitikası sahəsində yeniliklərə nail olub. Azərbaycanın sabit idarəçilik mühiti və strateji yerləşməsi onu Xəzər regionunda oxşar təşəbbüslər üçün cəlbedici mərkəzə çevirir.
Dünya texnoloji rəqabət dövrünə qədəm qoyub. XXI əsrin qlobal rəqəmsal infrastrukturunun əsasını hansı texnologiyaların - Amerika, Avropa, yoxsa Çin texnologiyalarının - təşkil edəcəyi həlledici məsələdir. Süni intellekt, bulud hesablama və kibertəhlükəsizlik sahəsində Amerika standartlarının Azərbaycan kimi strateji əhəmiyyətli ölkələrdə tətbiqi ABŞ-ın milli təhlükəsizliyinə və iqtisadi liderliyinə birbaşa töhfədir.
Məsələn, Sovetlər Birliyinin dağılmasından sonra rəqəmsallaşmaya üstünlük verərək bu sahədə dünya liderlərindən birinə çevrilən və Qərb məkanına sıx inteqrasiya olunan Estoniya nümunəsi göz önündədir. Maliyyə resurslarına və strateji baxışa sahib Azərbaycan da regional rəqəmsal mərkəzə çevrilmək üçün bütün şanslara malikdir.
Sərbəst iqtisadi zonaların yaradılması, texnologiya şirkətləri üçün vergi güzəştləri və insan kapitalının inkişafı "Microsoft", "Amazon Web Services" və "Google" kimi nəhənglərin ölkəyə gəlişi üçün əlverişli şərait yaradır. Onların gəlişi təkcə texnologiya gətirməyəcək, həm də Azərbaycanı Qərb iqtisadi orbitində möhkəm şəkildə “lövbərləyəcək”.
Orta Dəhliz boyunca rəqəmsal infrastrukturun, məsələn, optik lifli kabel xətlərinin çəkilməsi sinerji yaradaraq nəqliyyat marşrutunu rəqəmsal İpək yoluna çevirəcək. Bu isə ABŞ üçün ən yaxşı məhsullarını və dəyərlərini - innovasiyanı, açıqlığı və rəqəmsal sahədə hüququn aliliyini - ixrac etmək imkanı deməkdir.
Üçüncü və bəlkə də ən həssas istiqamət təhlükəsizlik sahəsində əməkdaşlıqdır. Azərbaycan uzun illərdir etibarlı tərəfdaş kimi özünü təsdiqləyib. Təhlükəsizlik əməkdaşlığı formalaşan tərəfdaşlığın təməl daşlarından biridir. Azərbaycanın 2024-cü ildə müdafiə xərcləri 3,2 milyard dollar (ÜDM-in 4,6 faizi) təşkil edib ki, bu da silahlı qüvvələrin modernləşdirilməsinə sadiqliyi göstərir. ABŞ 2002-ci ildən bəri sərhəd mühafizəsi və terrorizmə qarşı təlimlərə yönəlmiş 120 milyon dollarlıq təhlükəsizlik yardımı göstərib. Memorandum silah satışlarının genişləndirilməsini, o cümlədən Türkiyə ilə xarici hərbi satışlar proqramı çərçivəsində həyata keçirilən müqavilələrə bənzər pilotsuz uçuş aparatları və ya raket əleyhinə müdafiə kimi qabaqcıl sistemlərin daxil edilməsini nəzərdə tuta bilər.
Azərbaycanın terrorizmə qarşı mübarizə üzrə fəaliyyəti təsirli göstəricilərə malikdir: 2015-ci ildən bəri 17 terror planı ifşa edilib, ölkə "İnterpol" və NATO ilə kəşfiyyat məlumatlarının mübadiləsində əməkdaşlıq edir. ABŞ, xüsusən 2020-ci ildə İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra, Azərbaycanın İranın regional təsirinə qarşı oynadığı rolu yüksək qiymətləndirir. Həmin müharibə Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü bərpa etməklə yanaşı, regionun geosiyasi balansını da dəyişdi. Memorandumun müdafiə əməkdaşlığına yönəlik vurğusu ABŞ - Gürcüstan tərəfdaşlığında olduğu kimi, hər il minlərlə hərbçinin iştirak etdiyi birgə təlimləri də əhatə edə bilər. Onu da unutmayaq ki, 11 sentyabr 2001 hadisələrindən sonra Bakı ABŞ-ın ilk və ən fəal müttəfiqlərindən biri oldu. Azərbaycan sülhməramlıları Kosovo, İraq və xüsusilə də Əfqanıstanda amerikalı hərbçilərlə çiyin-çiyinə xidmət göstərərək “Qətiyyətli Dəstək” missiyasının son günlərinə qədər Kabil hava limanının təhlükəsizliyini təmin etdilər. Bu, unudulan fakt deyil.
Azərbaycan mürəkkəb qonşuluqda yerləşir - şimalda Rusiya, cənubda İran. Güclü, sabit və Qərb yönümlü Azərbaycan bu dövlətlərin ekspansionist ambisiyalarına qarşı təbii baryerdir. Bu, Pentaqon və Dövlət Departamentində hər bir strateqin qəbul etdiyi aksiomadır.
2020-ci il İkinci Qarabağ müharibəsi müasir, texnoloji ordunun effektivliyini bütün dünyaya göstərdi. Yüksək dəqiqlikli silahların, pilotsuz uçuş aparatlarının və şəbəkə-mərkəzli taktikanın istifadəsi bu gün Vest-Poynt daxil olmaqla aparıcı hərbi akademiyalarda öyrənilir. ABŞ üçün belə bir ordu ilə əməkdaşlıq, təcrübə mübadiləsi və mümkün müdafiə kontraktları təkcə biznes deyil, həm də qarşılıqlı əməliyyat uyğunluğunu artırmaq və əsas tərəfdaşın müdafiə qabiliyyətini möhkəmləndirmək yoludur.
Beynəlxalq hüquqa istinad burada tam yerinə düşür. BMT Təhlükəsizlik Şurasının qətnamələrinə uyğun olaraq ərazi bütövlüyünü bərpa edən Azərbaycan, dünya nizamının təməl prinsiplərinə sadiqliyini nümayiş etdirdi. ABŞ üçün tərəfdaş ölkələrin suverenliyinin və ərazi bütövlüyünün dəstəklənməsi xarici siyasətin əsas sütunlarından biridir.
ABŞ - Azərbaycan tərəfdaşlığı genişmiqyaslı nəticələrə malikdir. ABŞ üçün bu, Cənubi Qafqaz kimi Avrasiya əlaqəliliyi baxımından həyati əhəmiyyət kəsb edən regionda Rusiya və İran təsirinə qarşı tarazlıq yaradır. Azərbaycanın Ukrayna müharibəsində tutduğu neytral mövqe - humanitar yardım göstərməsi, lakin Rusiyaya qarşı sanksiyalardan yayınması - onu böyük güclərlə münasibətləri balanslı saxlaya bilən praqmatik tərəfdaş kimi təqdim edir. Bu, ABŞ-ın uğurla inteqrasiya etdiyi, lakin müstəqil xarici siyasət yürüdən NATO üzvü Türkiyənin rolunu xatırladır.
Azərbaycan üçün tərəfdaşlıq Amerika texnologiyalarına, investisiyalarına və diplomatik dəstəyə çıxış imkanı deməkdir. ABŞ-ın dəstəyi, 2023 - 2024-cü illərdə aparılan danışıqlara baxmayaraq hələ də nəticə verməyən Ermənistanla sülh danışıqlarında Azərbaycanın mövqelərini gücləndirir. 2024-cü ildə ABŞ-ın Azərbaycan və Ermənistana sülh quruculuğu üçün ayırdığı 20 milyon dollarlıq yardım Vaşinqtonun regional sabitliyə verdiyi önəmi göstərir.
Qlobal müstəvidə bu tərəfdaşlıq ABŞ-ın müttəfiq ölkələrdə enerji təhlükəsizliyi və rəqəmsal innovasiyaları təşviq strategiyasına uyğun gəlir. 2022-ci ildə Avropa İttifaqının 2027-ci ilə qədər Azərbaycandan qaz idxalını ikiqat artırmaq barədə razılaşması, ABŞ-ın enerji marşrutlarını şaxələndirmə səylərini tamamlayır. Azərbaycanın “Bir kəmər, bir yol” təşəbbüsü çərçivəsində Orta Dəhlizdə oynadığı rol ABŞ-ın qlobal ticarət şəbəkələrində Çin dominantlığına qarşı mövqeləri ilə üst-üstə düşür. Bu, ABŞ-ın 1,3 trilyon dollarlıq Qlobal İnfrastruktur və İnvestisiyalar Tərəfdaşlığı proqramında da öz əksini tapır.
ABŞ - Azərbaycan münasibətlərinin Strateji Tərəfdaşlıq Xartiyası şəklində rəsmiləşdirilməsi irəlidə verilən kredit deyil, artıq mövcud reallığın təsdiqidir. Azərbaycan enerji təchizatçısı kimi etibarlılığını, tranzit qovşağı kimi əvəzolunmazlığını və təhlükəsizlik tərəfdaşı kimi effektivliyini sübut edib.
ABŞ - Azərbaycan Xartiyası eyni anda qüvvələr balansını dəyişən, yeni iqtisadi üfüqlər açan və Azərbaycanı qlobal təhlükəsizlik arxitekturasında möhkəmləndirən bir layihədir. Burada hər iki tərəf qazanır: ABŞ Avropa ilə Asiyanın qovşağında etibarlı tərəfdaş əldə edir, Azərbaycan isə texnoloji, investisiya və diplomatik resurslara çıxışla suverenliyini və dünya siyasətindəki rolunu gücləndirir.
Bu razılaşma ABŞ - Azərbaycan münasibətlərində dönüş nöqtəsidir və ikitərəfli əlaqələri qlobal nəticələri olan strateji tərəfdaşlıq səviyyəsinə qaldırır. Azərbaycanın enerji resurslarına, coğrafi mövqeyinə və sabit idarəçiliyinə arxalanan ABŞ, qeyri-sabit regionda güclü müttəfiq qazanır. Azərbaycan isə Amerika investisiyaları və texnologiyaları hesabına iqtisadiyyatını şaxələndirmə və təhlükəsizliyini gücləndirmə imkanına sahib olur. ABŞ-ın Türkiyə ilə tərəfdaşlığı və Cənub Qaz Dəhlizi kimi tarixi nümunələrə əsaslanan bu əməkdaşlıq Cənubi Qafqazı sabitlik, rifah və innovasiyalara doğru dəyişdirə bilər.
Strateji İşçi Qrupu fəaliyyətini davam etdirdikcə dünya prosesləri diqqətlə izləyəcək. Uğurla nəticələnəcəyi halda, Strateji Tərəfdaşlıq Xartiyası ABŞ-ın geosiyasi cəhətdən həssas regionlardakı inkişaf etməkdə olan dövlətlərlə münasibətlərində praqmatizm və prinsipləri balanslaşdıran modelə çevrilə bilər.
Vaşinqton üçün bu ittifaqın dərinləşdirilməsi soyuq, praqmatik seçimdir - Avrasiyada Amerika mövqelərinin gücləndirilməsi, logistikanın şaxələndirilməsi, yüksək texnologiyaların təşviqi və qlobal qüvvələr balansı üçün kritik əhəmiyyət daşıyan regionda sabitliyin təminatı. Qafqaza təkcə bir münaqişə və ya bir boru kəməri prizmasından baxılan dövr bitib. Artıq yetkin, çoxölçülü və həqiqətən strateji tərəfdaşlıq zamanı yetişib. Vaşinqtondakı hər ciddi analitik bunu görür.
