Tarix kontekstdən qoparılıb şüara çevriləndə, artıq elm olmur. O, yalançıların məkrli niyyətlərinin gerçəkləşməsi üçün nəzərdə tutulan "silah"a dönür.
Və bu çevrilmənin ən parlaq nümunələrindən biri ermənilərin Osmanlı imperiyasında guya baş vermiş uydurma “erməni soyqırımı” iddiasıdır. İddia hər yaz, sanki bir absurd ayin kimi, parlamentlərin, diaspor mərkəzlərinin və Qərb siyasətçilərinin şüarlarına, bəyanatlarına, marazmatik tələblərinə çevrilir. Təbii, çirkin məram aydındır: Türkiyəyə və onun müttəfiqlərinə mənəvi təzyiq göstərmək üçün münasib bəhanə axtarmaq.
Hər aprel, sanki saat mexanizmi işə düşür - saxta yaddaş yenidən "dirilir", növbəti “matəm mərhələsi” uydurma emosiyalar və miflər üzərində inşa olunur. Bu, sadəcə ritorik məşq deyil. Bu, diplomatik şantaj və əzab üzərində inhisar qurmağa çalışan ideoloji kampaniyadır. Zaman keçdikcə bu kampaniya beynəlxalq qurumlara, parlament gündəliklərinə, hətta məktəb dərsliklərinə qədər sirayət edir. Şübhələrə, alternativ baxışlara və ən əsası - həqiqətə yer buraxmadan.
Əgər biz XX əsrin əvvəllərində - müharibə ilə paralanmış, hər tərəfdən təzyiqə məruz qalmış, ölüm ayağında olsa da, hələ tam süqut etməmiş Osmanlı imperiyasında baş verənləri doğrudan da anlamaq istəyiriksə, o zaman ağ-qara qəliblərdən çıxmalıyıq. Van üsyanlarına da baxmalıyıq, erməni silahlılarının rus ordusu ilə əməkdaşlığına da, deportasiyalara da, dinc əhalinin faciəsinə də və bütün xalqların yaşadığı itkilərə də - seçimlə deyil, vicdanla.
“Erməni soyqırımı” adlandırılan uydurma artıq çoxdan tarixşünaslıq çərçivəsini aşaraq ideoloji mübarizə meydanına çevrilib. Bu sahədə əsas rol tarixçilərin deyil, siyasətçilərin, fəalların və strateqlərin əlindədir. Söhbət keçmişdən getmir. Söhbət indiki zamana təsir etmək və gələcəyə təzyiq göstərmək üçün istifadə olunan təsir alətindən gedir. Bu, arxiv faktını siyasi tezislə əvəzləmək, tarixi mürəkkəbliyi birtərəfli ittihamla əvəzləmək cəhdidir.
Ona görə də - bizim borcumuz, bizim səsimiz, bizim həqiqətimiz - bu mifin tikişlərini sökməkdir. Özümüzü müdafiə etmək üçün yox. Həqiqət naminə. Qarşıdurma üçün yox. Tarixin təbliğat zəncirlərindən azad edilməsi üçün. Çünki tarix intiqam alətinə çevrildiyi anda, sülh imkanı da yox olur.
... XX əsrin əvvəlləri Osmanlı imperiyası üçün əsl böhran dövrü idi. 1914-cü ilə qədər imperiya demək olar ki, bütün Avropa ərazilərini itirmiş, inqilablar, üsyanlar yaşamış və daxili parçalanma ilə üz-üzə qalmışdı. Şərqi Anadoluda yaşayan ermənilər millətçi fəaliyyətlə fəal şəkildə məşğul idilər, “Daşnaksütyun” və “Hnçak” kimi silahlı təşkilatlar qurmuşdular. Hələ 1877–1878-ci illərin rus-osmanlı müharibəsi zamanı erməni silahlılarının rus ordusu ilə əməkdaşlığı barədə çoxsaylı faktlar qeydə alınmışdı.
Birinci Dünya Müharibəsi başlayanda Rusiya yenidən Şərqi Anadolunu işğal etməyə başlayanda, erməni silahlı dəstələrinin böyük hissəsi düşmən tərəfinə keçdi. 1915-ci ilin yanvarında erməni silahlı qüvvələri səfərbərliyə tabe olmaqdan imtina edərək Van, Harbərd və Bitlisdə üsyan qaldırdılar. Osmanlı Şərq cəbhəsinin komandanı Ənvər Paşa 1915-ci il martın 15-də yazdığı raportda bildirmişdi: “Türk ordusunun arxasında təşkilatlanmış erməni müqaviməti fəaliyyət göstərir, bu isə rus ordusunun hücumları ilə koordinasiya olunur”.
Qurbanların sayı məsələsi ən çox siyasiləşdirilmiş, yalanlarla yüklənmiş mövzulardan biridir. Erməni tərəfi güya "1,5 milyon nəfərin öldürüldüyünü" iddia edir və bu rəqəmi əsasən diaspor nümayəndələrinin, məsələn, fransız Moris Janonun (1921) bəyanatlarına əsasən təqdim edir. Lakin bu iddialar elmi araşdırmalar tamamlanmamışdan və rəsmi arxivlərə çıxış olmamışdan əvvəl səsləndirilmişdi.
Türkiyəli tarixçi Mustafa Kamal Özalp və amerikalı professor Castin Makkarti tərəfindən araşdırılan Osmanlı arxivlərinə əsasən, 600–700 min erməninin deportasiya edildiyi bildirilir. Onlardan bir hissəsi yolda xəstəlik və aclıqdan ölüb. Bu isə sistemli məhv etmənin sübutu deyil.
Makkartinin “Death and Exile” (1983) adlı tədqiqatında göstərilir ki, vətəndaş qarşıdurması və qarşılıqlı etnik təmizləmələr zamanı təkcə ermənilər deyil, müsəlmanlar (o cümlədən azərbaycanlılar) da ciddi zərər görmüşlər - erməni silahlılarının və rus ordusunun əli ilə. O, 1912–1922-ci illərdə Qafqaz və Şərqi Anadoluda təxminən 2,5 milyon müsəlmanın öldürüldüyünü və ya doğma yurdlarından qovulduğunu yazır.
BMT-nin 1948-ci il Soyqırımı Konvensiyasına görə, hər hansı xalqı tam və ya qismən məhv etmək niyyəti hüquqi baxımdan sübut olunmalıdır. Lakin 1915-ci ildə belə bir niyyəti göstərən heç bir hüquqi sənəd, əmrlər və ya rəsmi qərar yoxdur. Osmanlı imperiyası tərəfindən ermənilərin etnik mənsubiyyətinə görə məhv edilməsinə dair heç bir rəsmi göstəriş verilməyib.
Əksinə, arxiv sənədlərində deportasiyalar hərbi müdafiə tədbiri kimi təqdim olunur. Məsələn, 1915-ci il iyunun 1-də Talat Paşanın göndərdiyi teleqramda vurğulanır: “Tədbirlər şəriət və dövlət qanunlarının çərçivəsini aşmamalıdır. Deportasiya zamanı hər cür sui-istifadə qəti qadağandır”.
Bundan əlavə, 1916–1917-ci illərdə Osmanlı hökuməti tərəfindən həyata keçirilən məhkəmə prosesləri zamanı deportasiya zamanı səlahiyyətlərini aşan məmurlar məsuliyyətə cəlb olunmuşdu. Təxminən 140 nəfər - o cümlədən yerli icraçılar - qətllərə, qarətlərə və sui-istifadəyə görə məhkum edilmişdi.
Birinci Dünya müharibəsindən sonra Osmanlı imperiyası qaliblər tərəfindən parçalandı. Erməni tərəfi Rusiya, Fransa və Böyük Britaniyanın dəstəyinə arxalanaraq, Qara dənizdən Aralıq dənizinədək uzanan “Böyük Ermənistan” adlanan layihənin həyata keçirilməsinə çalışırdı. Lakin 1920-ci ildə məğlub olmuş Türkiyəyə zorla qəbul etdirilən Sevr müqaviləsi ratifikasiya olunmadı. Mustafa Kamal Atatürkün Qurtuluş müharibəsindəki qələbəsi və 1923-cü ildə imzalanan Lozanna müqaviləsi bu “soyqırımı sonrası iddiaları” rədd etdi.
Fəqət xüsusilə ABŞ, Fransa, Kanada və Argentinada yerləşən erməni diasporu “soyqırımın tanınması” kampaniyasını davam etdirdi. Bu məsələ Türkiyəyə, sonrakı mərhələdə isə Azərbaycana qarşı şantaj alətinə çevrildi. 1960-cı illərdən etibarən təzyiqin silahlı-terror mərhələsi başladı: ASALA adlı terror təşkilatı Türkiyə diplomatlarına qarşı onlarla terror aktı həyata keçirdi - 30-dan çox şəxs həyatını itirdi.
“Soyqırım” kimi təqdimatın tarixi aksioma kimi sabitlənməsi erməni lobbisinin güclü dəstəyi ilə həyata keçirildi. Diqqətçəkicidir ki, Fransa (2001), Yunanıstan (1996), Livan (1997) və digər bir sıra ölkələr “soyqırım”ı öz elmi akademiyalarını deyil, parlamentlərini vasitəçi edərək - siyasi akt kimi tanıdılar.
ABŞ-ın sabiq dövlət katibi Henri Kissincer yazırdı: “Beynəlxalq münasibətlərdə keçmişin şərhi çox vaxt bu günə təsir vasitəsinə çevrilir. Tarixi həqiqət strateji maraqların qurbanı olur.”
Son illərdə bu mövzu yalnız Türkiyəyə qarşı deyil, İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra Azərbaycana qarşı da istifadə olunmağa başlanıb. Erməni ritorikası 1915-ci il hadisələri ilə Qarabağdakı separatizmin məğlubiyyəti arasında paralel qurmağa çalışır. Burada məqsəd - beynəlxalq hüququn və suverenliyin bərpası kimi qəbul edilən prosesi “soyqırım qurbanı” narrativi ilə əvəzləməkdir.
2020-ci ildən sonra regionda baş verən geosiyasi transformasiya fonunda erməni lobbiləri ABŞ, Fransa və Avropa Parlamentində aktivləşərək, təkcə “soyqırımı”nın tanınmasını deyil, həm də kompensasiya, restitusiyalar və Bakıya qarşı təzyiqlər tələb etməyə başladılar. Bu tələblərin əsas siyasi məqsədi - Azərbaycan-Türkiyə ittifaqını sarsıtmaq və Ermənistan daxilində revanşist meyilləri qoruyub saxlamaqdır.
Məşhur amerikalı tarixçi Stenford Şou, monumental “Osmanlı İmperiyası və Müasir Türkiyə Tarixi” (1977) əsərində belə yazıb: “Xaç yürüşünü xatırladan bir şəkildə "soyqırımı" mifi Türkiyənin və onun regional müttəfiqlərinin modernləşməsinə qarşı silah kimi istifadə olunur”.
“Erməni soyqırımı”nın Rusiyada (1995), Fransada (2001) və ABŞ-də (2019-cu il Konqres qətnaməsi) tanınması Türkiyə üçün məcburi hüquqi nəticələr doğurmasa da, beynəlxalq hüquqi praktika belə siyasi qərarların presedent yarada biləcəyini göstərir. Bu isə fərdi və ya kollektiv iddiaların irəli sürülməsi üçün əsas ola bilər - xüsusilə həmin ölkələrin qanunvericiliyi buna şərait yaradırsa.
Misal üçün, ABŞ-ın Kaliforniya ştatı 2000-ci ildə xüsusi qanun qəbul etdi və bu qanun əsasında guya 1915–1923-cü illərdə zərər çəkmiş erməni ailələrinin varislərinə atalarının sığorta sənədlərinə görə kompensasiya tələbi irəli sürmək imkanı yarandı. “Martin Martunyan - New York Life Insurance” işində şirkət erməni iddiaçılara 20 milyon dollardan artıq vəsait ödəməyə məcbur oldu. Bu, “soyqırımı” tanınmasına əsaslanaraq ilk real maliyyə kompensasiyası presedenti idi.
Amma belə sarsaq iddialar Almaniya sığorta şirkətlərinə yönəldikdə, siyasi təzyiq alətləri işə düşdü. Amerikalı ermənilər hüquqşünas İ. Timofeyevin rəhbərliyi ilə Allianz və digər alman şirkətlərinə qarşı ABŞ Ali Məhkəməsində iddia qaldıranda, prezident Bill Klintonun administrasiyası bu prosesə müdaxilə edərək, ABŞ-Türkiyə və ABŞ-Avropa münasibətlərinə zərər verə biləcək beynəlxalq hüquqi qarşıdurmanın qarşısını aldı.
Beləliklə, ABŞ prezidentinin birbaşa siyasi müdaxiləsi daha geniş miqyaslı kompensasiya mexanizminin qarşısını aldı. Bu, “erməni soyqırımı”nın tanınması təşəbbüslərinin humanitar deyil, geosiyasi və maliyyə maraqlarından irəli gəldiyinin, və lazım gəldikdə “ədalət müdafiəçiləri”nin belə strateji balans naminə dayandırıldığının parlaq sübutudur.
Erməni irqçi-millətçi dairələri, xüsusilə diaspor təşkilatları Şərqi Anadoluya - xüsusilə Van, Ərzurum, Bitlis və Sivas vilayətlərinə ərazi iddialarını heç vaxt gizlətməyiblər. Bu ərazilər “Qərbi Ermənistan” adlandırılaraq, Ermənistan İnqilab Federasiyasının (ARF - Daşnaksütyun) sənədlərində əks olunub, ABŞ, Fransa və Livandakı erməni məktəblərində tədris proqramına daxil edilib.
Bu narrativlərdə guya “soyqırımın əvəzinin çıxılması” üçün Osmanlı imperiyası tərəfindən “qanunsuz zəbt olunmuş torpaqların” qaytarılması tələb olunur. Əslində bu, Türkiyənin ərazi bütövlüyünə birbaşa təhdiddir. Bundan əlavə, erməni dairələrində sığorta sənədlərinə görə deyil, həm də Türkiyə ərazisindəki “itirilmiş mülkiyyətə” görə kompensasiya tələb edilməsi ideyaları geniş müzakirə olunur.
2010-cu ildə Amerika Erməni Milli Komitəsi (ANCA) rəsmi şəkildə bildirmişdi ki, “soyqırımı”nın tanınması “erməni qaçqınlarının itirilmiş mülkiyyətinin - torpaqların, evlərin, kilsələrin və müəssisələrin - restitusiyası və təzminatının başlanğıcı”dır.
Qeyd etmək vacibdir ki, Türkiyə 2005-ci ildən etibarən bütün Osmanlı arxivlərini açmış və dəfələrlə Ermənistanı ortaq tarixi komissiya yaratmağa dəvət etmişdi. Lakin erməni tərəfi hər dəfə bu təklifi rədd edərək yalnız bir versiyanı - “soyqırımı” versiyasını müdafiə edir. Bu isə tarixi həqiqətə deyil, keçmişin siyasi alətə çevrilməsinə işarə edir.
Maliyyə amilini də unutmaq olmaz. Təkcə 2023-cü ildə ABŞ və Fransadakı erməni diasporu “soyqırımı” mövzusunun təbliği üçün 12 milyon dollardan artıq vəsait xərcləyib. Bu vəsaitlər QHT-lərə, universitet kafedralarına, medianın təsir qruplarına ayrılmış, və bu strukturlar akademik təşəbbüs deyil, siyasi təzyiq mexanizmi kimi fəaliyyət göstərir.
Bundan əlavə, Yaxın Şərqdə baş verən siyasi dəyişikliklər və Türkiyənin regional rolu artdıqca, “soyqırımı” mövzusu Ankaraya qarşı təzyiq alətinə çevrilib - xüsusilə Qarabağ, Suriya, Liviya, Şərqi Aralıq dənizi və NATO məsələlərində.
Beləliklə, uydurma və tamamən saxta “erməni soyqırımı” mifologiyası sadəcə tarixi interpretasiya məsələsi deyil. Bu, maliyyə maraqları, ərazi iddiaları və geosiyasi rəqabətə söykənən məqsədyönlü və koordinasiya olunmuş siyasi kampaniyadır. Beynəlxalq parlamentlərdə “soyqırımı”nın tanınması gələcək iddialar - istər kompensasiya, istər restitusiyalar, istərsə də ərazi ambisiyaları üçün hüquqi zəmin formalaşdırmağa xidmət edir. Bu şəraitdə Türkiyə öz tarixi həqiqətini ardıcıl və prinsipial şəkildə müdafiə etməli, destruktiv narrativləri diplomatik vasitələrlə neytrallaşdırmalı və “yaddaş” adı altında aparılan şantaj siyasətinə qarşı durmalıdır.
Son onilliklərdə “erməni soyqırımı” adlandırılan mövzuya daha çox Ermənistan dövləti deyil, ABŞ, Fransa, Kanada və Cənubi Amerikanın bir sıra ölkələrində fəaliyyət göstərən güclü erməni diasporu rəhbərlik edir. Bu şəbəkə fondlar, QHT-lər, elmi mərkəzlər, media orqanları və hüquq firmalarından ibarət mərkəzləşdirilmiş siyasi-lobbi sistemidir. ABŞ-da əsas erməni lobbi qurumu olan ANCA (Amerika Erməni Milli Komitəsi) 2023-cü ildə 5,4 milyon dollardan çox büdcəyə sahib olmuşdur. Təşkilat ABŞ Konqresi üzvləri ilə fəal əməkdaşlıq edir, Ağ Evi, Dövlət Departamentini və digər institutları təzyiq altında saxlayır. Onun əsas məqsədlərinə “soyqırımı”nın federal səviyyədə tanınmasına nail olmaq, reparasiya proqramlarının lobbiləşdirilməsi, Türkiyə və Azərbaycana silah satışının bloklanması və erməni narrativlərinin UCLA, Columbia, Harvard kimi universitetlərdə təbliği daxildir.
ANCA ilə koordinasiyada fəaliyyət göstərən Armenian Assembly of America (AAA) isə daha çox analitik işlərə və hüquqi müşayiətə yönəlib. Təşkilat, Holokost presedentindən hüquqi restitusiyanın modeli kimi istifadə edən yəhudi hüquq təşkilatları ilə sıx əməkdaşlıq edir. Onların uzunmüddətli məqsədi - Şoa presedentinə əsaslanaraq kompensasiyalar üçün hüquqi baza formalaşdırmaqdır.
Erməni diasporunun ən böyük xeyriyyə təşkilatı olan AGBU (Ümumdünya Erməni Xeyriyyə İttifaqı) XIX əsrdən bəri fəaliyyət göstərsə də, son onilliklərdə onun fəaliyyəti daha çox siyasi xarakter alıb. Təşkilat Boston, Paris və Los-Ancelesdəki tədqiqat mərkəzlərini maliyyələşdirir, Türkiyədə “itirilmiş erməni mülkiyyəti” ilə bağlı kampaniyalar aparır. AGBU xüsusilə 1915-ci ildə ermənilər tərəfindən “itirildiyi” iddia edilən mülkiyyətlərin - torpaqların, daşınmaz əmlakın, kilsələrin və məktəblərin “hüquqi mülkiyyət xəritəsini” formalaşdırmağa çalışır. Bu isə gələcəkdə kütləvi iddialar üçün əsas baza kimi istifadə oluna bilər.
"Tufenkian Foundation" hüquqi aspektlər üzrə ixtisaslaşmış bir qurumdur. 2011-ci ildə bu fond Ermənistan hökumətinə Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi və BMT vasitəsilə Türkiyəyə qarşı rəsmi iddialar qaldırmağı tövsiyə edən sənəd hazırlayıb və yayımlayıb. Həmin hesabatda “erməni iddialarının milliləşdirilməsi” siyasətinin həyata keçirilməsi çağırışı yer almışdı.
Erməni narrativinin beynəlxalq miqyasda təbliği əsasən iri maliyyə donorlarının hesabına mümkün olmuşdur. Bu donorların sırasında erməni əsilli milyarderlər xüsusi yer tutur. "MGM Resorts"un təsisçisi Kerk Kerkoryan tərəfindən yalnız “soyqırımı” mövzusunun təbliği üçün 30 milyon dollardan çox vəsait ayrılıb. "Reddit"in həmtəsisçisi Aleksis Ohanyan, "Moderna"nın baş direktoru Nubar Afeyan və 2022-ci ilə qədər Avropada və Rusiyada oxşar kampaniyaları maliyyələşdirmiş Ruben Vardanyan da bu prosesin aparıcı fiqurlarındandır. Bundan əlavə, son illərdə “erməni soyqırımı” narrativini Avropa İttifaqı müstəvisində təşviq edən erməni QHT-lərinə Fransanın Xarici İşlər Nazirliyinin dəstəyi ilə "Fondation Jean Jaurès" və "Institut Montaigne" kimi qurumlar tərəfindən qrantların ayrıldığı məlum olub.
Nəticə etibarilə, burada söhbət sadəcə ideoloji kampaniyadan deyil, sistemli şəkildə qurulmuş siyasi-hüquqi revizionizm strategiyasından gedir. Bu strategiyanın mərhələləri aydın şəkildə müəyyən olunub: birinci mərhələ - “soyqırımı”nın tanınması, ikinci - maliyyə iddialarının irəli sürülməsi, sonuncu mərhələ isə - ərazi tələbləri üçün hüquqi əsasların hazırlanmasıdır. Məhz bu ardıcıl və hədəfli struktur erməni kampaniyasını miqyas və məqsəd baxımından unikal edir - tarixi mifologiyadan hüquqi iddialara qədər uzanan xətt üzrə.
Türkiyə bu fonda qabaqlayıcı addımlar atmalı, arxiv diplomatiyasını gücləndirməli, hüquqi müdafiə strategiyalarını möhkəmləndirməli, qarşı-təbliğat tədbirlərini artırmalı və beynəlxalq hüquq müstəvisində təşəbbüskarlığını qoruyub saxlamalıdır. “Tarixi ədalət” adı altında siyasi şantaja yol verilməməlidir.
Tarix - siyasi ambisiyaların səssiz xidmətçisi, diplomatiyanın dekorativ atributu və ya yaddaşın seçməli qırıntılarından ibarət mozaika deyil. O, sivilizasiyanın vicdan aynasıdır. Və əgər bu aynada keçmiş təhrif olunmuş şəkildə əks olunursa, bu gün etimad körpüləri dağılar, sabah isə müharibə barabanları yenidən səslənə bilər.
Biz informasiya təxribatlarının sübutları əvəz etdiyi, emosiyaların arqumentlərə qalib gəldiyi, siyasi şüarların arxivlərin səsini boğduğu bir dünyada yaşayırıq. Məhz belə dövrlərdə həqiqəti qorumaq xüsusilə vacibdir - nə intiqam üçün, nə də mübahisə üçün, sadəcə gələcək nəsillərin keçmişi ittiham dili ilə deyil, anlama dili ilə dərk edə bilməsi naminə.
1915-ci il hadisələrinin uydurma “soyqırımı” kimi təqdim olunması təkcə elmi səhv deyil. Bu, milyonlarla digər qurbanın - türklərin, kürdlərin, azərbaycanlıların, yəhudilərin, Qafqaz müsəlmanlarının - yaddaşına qarşı mənəvi xəyanətdir. Onların qətli, deportasiyası və unudulması - siyasi kapital əldə etmək istəyən Ermənistanın və onun Qərbdəki himayədarlarının birtərəfli narrativinin naminə tarixin xəritəsindən silinməyə çalışılır.
Azərbaycan Qarabağın işğalı və Xocalı soyqırımı kimi bəşəri cinayətləri yaşamış bir ölkə kimi, yaddaşın qiymətini yaxşı bilir. Amma bizim yaddaşımız intiqam deyil - ədalət tələbidir. Bu, illüziyalar deyil, faktlar üzərində qurulan sülhə çağırışdır. Biz həqiqətdən qorxmuruq - çünki həqiqət bizim tərəfimizdədir.
Təbliğatın tozunun, siyasi qətnamələrin ağırlığının və diplomatik farsların kölgəsində qalan o toxunulmamış həqiqət dənəsi - bir gün cücərəcək.
Və o zaman dünya bir şüar deyil, bir şahidlik eşidəcək. Bir ittiham deyil, bir sənəd. Təhrif olunmuş əfsanə deyil, tarixin öz səsini.
Çünki həqiqət günəş kimidir - onu söndürmək mümkün deyil.
