Yaxın Şərq - tarixin qızmar dəmir üzərində həkk olunduğu, ən kiçik kompromisin belə bağışlanmadığı bir meydandır. Bu qaynar məkanda İran dörd onillikdir ki, öz strateji idealını - “Müqavimət oxu” adlandırdığı nəhəng bir ittifaqı gerçəkləşdirməyə çalışır. Tehranın başlıca hədəfi Qərb və İsrail təzyiqlərinə qarşı durmaq, regionda söz sahibi olmaq idi. Bir vaxtlar qüdrətli görünən bu quruluş indi bütün cəbhələrdən güclü sarsıntılarla üzləşir.
İslam inqilabından dərhal sonra İran İslam ideologiyasının ixracını prioritet seçdi, SEPAH və onun elit “Qüds Qüvvələri” isə bu çətin missiyanın onurğa sütununa çevrildi. Livanda baş qaldıran vətəndaş müharibəsi Tehran üçün rəqibsiz bir fürsət oldu - məhz orada “Hizbullah”ın əsası qoyuldu. Ardınca ABŞ-ın İraqa müdaxiləsi və “ərəb baharı”nın doğurduğu hakimiyyət boşluqları İranı əvvəlcə İraq, sonra isə Suriya üzərindəki proksi müharibələrinin ən böyük qaliblərindən birinə çevirdi. Tehranın ard-arda atdığı cəsarətli addımlar onu Yaxın Şərqin yeni xəritəsini cızan “görünməz memar” kimi tanıtdırdı.
Amma hər uğurun arxasında ağır xərclər dayanır. Tehranın “Hizbullah”a illik 700 milyon dollar ayırması, Suriyada və Yəməndə apardığı proksi əməliyyatlara milyardlarla vəsait xərcləməsi uzunmüddətli perspektivdə böyük yükə çevrildi. Buna 2020-ci ildə “Qüds Qüvvələri”nin komandanı Qasım Süleymaninin aradan götürülməsi əlavə olunanda “Müqavimət oxu”nun içi boşalan dayanıqsızlığı daha da üzə çıxdı. Xarizma və şəxsi münasibətlər üzərində qurulan sistem dayanıqlı institutlardan məhrum idi, Süleymaninin itkisi bunu acı bir həqiqətlə isbatladı.
Eyni vaxtda İranda dərinləşən iqtisadi geriləmələr, gənclərin narazılığı, küçələrə tökülən etirazçılar rejimi sarsıtdı. Daxildə inflyasiya 50%-i keçmiş, əhalinin böyük hissəsi yoxsulluq həddinin altında yaşayır, sərhədlərdən kənara axıdılan milyardlar artıq kütlənin gözü qarşısında haqq sorğusuna tuş gəlirdi. Suriya isə İrana sərt zərbə vurdu: orada milyardlarla dollar xərclənsə də, Bəşər Əsəd daha sərbəst addımlar atmağa, Rusiyayla və ərəb qonşularıyla sövdələşmələrə meyillənməyə başladı. İsrailin hava zərbələri və ABŞ-ın sanksiyaları isə İranın lojistik xətlərini bir-birinin ardınca sıradan çıxarır.
Bu hadisələr “Müqavimət oxu”nu yeni bir dönüm nöqtəsi ilə üz-üzə qoyur: ya Tehran daha çevik strategiya seçib mövcud reallığa uyğunlaşacaq, ya da çöküşün qaçılmaz olduğu bir labirintə daxil olacaq. Bir vaxtlar regionun fatehi sayılan bu ox indi bəlkə də öz tarixinin ən ağır sınağından keçir. Yaxın Şərqin toz-dumanlı gələcəyini ancaq zaman aydınlaşdıra bilər. Əgər İran az da olsa ayaqda qalmağı bacarsa, region yenidən daim təkrarlanan qarşıdurmaların burulğanına sürüklənəcək. Yox, əgər Tehran son qalan dirəklərini də itirərsə, bu, təkcə “Müqavimət oxu”nun deyil, bütün “vahid müqavimət cəbhəsi” idealının da sonu demək olacaq.
Amma tarixin gərgin dəmir parçasında hələ çox atəş qızaracaq. Və Yaxın Şərq kimi gözləntilərin tez-tez alt-üst olduğu bir coğrafiyada sabahın bəxş edəcəyi sürprizlər tükənməzdir. Bu günün müvəqqəti sakitliyi sabahın qəfil tufanına çevrilə bilər. “Müqavimət oxu”nun taleyi isə yalnız İranın deyil, bütün regionun siyasi mənzərəsini hələ uzun müddət boyu müəyyən edəcək.
Amansız gerçəklik və qarşıda dayanan mübhəmlər
Bir zamanlar Yaxın Şərqin güvənilməz küləkləri arasında “Müqavimət oxu”nun hər bir sütunu sarsılmaz görünürdü. “Hizbullah” Livanda xalqın dəstəyini arxasına alaraq özünü məğlubedilməz bir qüvvə kimi təqdim edirdi. Amma regionu cənginə alan siyasi və iqtisadi böhranlar heç nəyi daimi buraxmır. Livanın dərindən çökən iqtisadiyyatı, günbəgün artan narazılıq dalğası “Hizbullah”ın dayaqlarını zəiflətdi. 2023-cü ilin sorğuları göstərdi ki, livanlıların bu təşkilata dəstəyi 20% azalaraq son illərin ən aşağı səviyyəsinə enib. İranın “Hizbullah”a ayırdığı maliyyə axını da üçdəbir nisbətində kəsilib. İllərlə Yaxın Şərqin kirli oyunlarında Tehran üçün əvəzsiz alət sayılan bu quruluş, indi öz nüfuzunun sürətlə əriməsinə şahid olur.
Tehranın özü bir seçim qarşısındadır: əgər “Müqavimət oxu”nu yaşatmaq istəyirsə, təkcə mövcud strategiyasını deyil, həm də bütün siyasi kursunu yenidən gözdən keçirməlidir. İndi heç kim dənizləri qurudanadək təsir dairəsini genişləndirmək macərası axtarmır, çünki dünya dəyişir. Nə sanksiyalara, nə çoxsaylı cəbhələrə, nə də daxili iğtişaşlara qarşı əvvəlki qədər dözüm var. Tehran zamanla ayaqlaşa biləcək, yaxud tarixi bir məğlubiyyətlə üzləşəcək.
Bu arada İslam Respublikasının daxilində də vəziyyət gərgin qalır. 2022–2023-cü illərdə kütləvi etirazların doğurduğu narazılıq, dərin iqtisadi çətinliklər və gəncliyin səbrini daşıran repressiyalar ölkəni ayaqda saxlamaq üçün lazım olan gücü tükəndirir. İnflyasiya 50%-i keçib, əhalinin yarıdan çoxu yoxsulluq həddində yaşayır, işsizlik gənclərin əl-qolunu bağlayıb. Bunun fonunda xaricdə milyardlar xərcləyərək “Müqavimət oxu”nu bəsləmək cəhdi artıq İran cəmiyyətinin böyük hissəsində qəzəb və sual doğurur.
Belə bir reallıqda ən böyük zərbə isə Suriyadan gəldi. Onilliklər boyu Tehranın maliyyəsi və hərbi dəstəyi ilə ayaqda qalan Bəşər Əsəd rejimi indi daha müstəqil davranır, ruslarla və bəzi ərəb dövlətləri ilə yeni dillər tapır. İranın Suriya üzərindəki qəti nəzarəti sarsılmaq üzrədir. Əgər Tehranın Dəməşq və Bağdad marşrutları zəncir kimi qırılarsa, Livanla birləşən quru yolu tamamən itirilsə, “Ox”un lojistik cəhətdən varlığı sual altına düşəcək. Dəniz və hava yolları isə həm maddi, həm siyasi, həm də hərbi cəhətdən neçə dəfə artıq risk və xərc deməkdir.
Bir yandan, ABŞ və İsrailin durmadan artan təzyiqləri, hərbi hava zərbələri də Tehranın regionda “əllərini-qollarını” bağlayır. Digər yandan, Yəməndə husilərin daha həvəsli görünməsinə rəğmən, onlar da hərbi yorğunluq, resurs qıtlığı və beynəlxalq təcridlə qarşı-qarşıyadır. Qəzzadakı Fələstin qruplaşmaları müntəzəm silah tədarükünə ümid etsə də, 2023-cü ilin resurs çatışmazlığı bu ümidləri puç etməyə yaxındır.
İndi “Müqavimət oxu” tarixinin ən ciddi dönüm nöqtəsinə gəlib. Bütün bu parçalanma, qarışıqlıq və etirazlar fonunda Tehran dönüş yaratmaq, strateji xəttini yeniləmək, daha çevik və lokal ittifaqlara önəm vermək yolunu tutmasa, bu onilliklər boyu qurulan təməllər bir-bir dağılacaq. İdeologiya və xarizma üzərində möhtəşəm bir bina tikmək olur, ancaq dayanıqlı baza və güclü institutlar olmadıqda, kiçik sarsıntı belə həmin binanı yerlə-yeksan edə bilər.
Artıq seçim İranındır: ya “Müqavimət oxu”nu son nəfəsinə qədər dirçəltməyə cəhd edib regionun çətin durğunluğunu bir az da dərinləşdirəcək, ya da tarixin bu ağır sınağından boyun büküb çıxaraq başqa bir strategiya quracaq. Yaxın Şərqdə uzun müddətdir yığılıb qalmış barıt çəlləyi isə hər an partlaya bilər. Belə bir şəraitdə “Müqavimət oxu”nun taleyi təkcə İslam Respublikasının deyil, bütün Yaxın Şərqin bu günü və sabahına, hətta beynəlxalq səhnədə rəqabət edən güclərin mövqelərinə də təsir göstərəcək. İndi sual təkdir: bu ox çevik transformasiya yolunu tapacaq, yoxsa onilliklərin çöküş ssenarisinə boyun əyəcək? Və bütün regional oyunçular bu nəticələrə hazırdırmı?
Zamanın qılıncı kəskindir və Yaxın Şərqin taleyi hər addımda yenidən yazılır. Tehran nə qədər bacarıqlı diplomatiya, çevik yanaşma, yaxud güc nümayiş etdirməyə çalışsa da, saatın əqrəbi durmadan irəliləyir. Bu mübarizənin son akkordlarını dünya səssizcə izləməkdədir. “Müqavimət oxu”nun bu günündə seçilən yol, sabahın Yaxın Şərqində müəyyənedici olacaq.
Tarixi dönüş, yoxsa labüd son?
Yaxın Şərq – tarixin istənilən anında alovlanan, regionun hər guşəsinə təsir edən bir atəş meydanıdır. Burada siyasət qırılmaz iradə tələb edir, güc isə həmişə güc qalır. Dörd onillik ərzində İran “Müqavimət oxu” adlandırdığı böyük bir ittifaq yaratmaqla Qərbin və İsrailin təzyiqlərinə qarşı dayanmağa çalışıb. Bu oxun kölgəsində “Hizbullah” Livanda, husilər Yəməndə, müxtəlif şiə birləşmələri isə İraqda meydan sulayıb, Tehrana regionda yeni bir güc mərkəzi qurmaq fürsəti verib. Lakin sanksiyalar, daxili və xarici böhranlar, müttəfiqlərin ayağına dolaşan fəlakətli iqtisadi problemlər və İranın içində artan narazılıqlar “Müqavimət oxu”nu dərin uçuruma sürükləyir.
İranın ən etibarlı dayaq nöqtələrindən sayılan “Hizbullah”ın Livanda nüfuzu sürətlə azalır: İrandan gələn maliyyə üçdəbir kəsilib, əhalinin 20%-i onlara əvvəlki rəğbəti göstərmir. Husilər Yəməndə strateji mövqeləri saxlamağa çalışsalar da, hərbi yorğunluq və təcrid onları ciddi sınağa çəkir. Bir vaxtlar İranın tükənməz təsir poliqonuna çevrilmiş İraqda artıq yeni ziddiyyətlər su üzünə çıxır, şiə elitalar belə Tehrandan uzaqlaşmağın yolunu axtarırlar. Suriyada Əsəd rejimi onilliklər boyu Tehranın dəstəyi ilə ayaqda qalsa da, indi öz müstəqilliyini qabartmağa can atır, Rusiyanın və ərəb ölkələrinin təkliflərinə daha açıqdır, üstəlik, ABŞ-ın sanksiyaları və İsrailin vurduğu ardıcıl zərbələr İranın lojistik xətlərini iflic edir. Tehran isə elə bil bir nəfəsdə hər cəbhəyə çatmağa çalışır: sanksiyalar nəticəsində neft ixracını 2,5 milyon barreldən 300 minə qədər itirib, 100 milyard dollarlıq dondurulmuş aktivlərindən məhrum olub, ölkə daxilində 50%-i ötmüş inflyasiya və işsizlik tufanı ilə üzləşib.
İndi artıq Tehranın əlində iki yol var: ya “Müqavimət oxu”nu yenidən kurgulayıb yeni taktikaya əl atacaq, ya da tarixi bir məğlubiyyətlə üz-üzə qalaraq bu çətin, lakin onilliklər boyu qurduğu alyansı itirəcək. “Müqavimət oxu”nu saxlamaq istəsə, İran daha mərkəzləşdirilmiş idarəetmədən çəkinməli, müxtəlif lokal ittifaqlara önəm verərək ağırlığı çevik manevrlər üzərinə qoymalıdır. Əks halda, böhranlar dalbadal gəldikcə, Tehranın regionda ayaqda qalmaq strategiyası tamam çökə bilər. ABŞ aviazərbələri, İsrailin dəqiq hücumları, Çinin mümkün iqtisadi manevrləri, həmçinin Səudiyyə Ərəbistanı və digər ərəb monarxiyalarının gizli, bəzən isə açıq proseslərə müdaxiləsi Yaxın Şərqin tezliklə hansısa sabitliyə çatmasına inam yaratmır. Dünənki dost bu gün düşmənə çevrilə bilər, sabah isə qəribə koalisiyalar doğula bilər.
Bu amansız gerçəklikdə “Müqavimət oxu”nun taleyi sadəcə İranın deyil, bütün regionun gələcək siyasətini müəyyən edəcək. Tehranın atacağı hər addım ya Yaxın Şərqi növbəti qanlı qarşıdurmalar burulğanına sürükləyəcək, ya da illərdir yığılıb qalan barıt çəlləyinin partlayışını ertələyəcək. İndi sual budur: İran öz tarixi təşəbbüsündən vaz keçib yeni reallıqları qəbul edəcəkmi, ya da bütün risklərə rəğmən “Müqavimət oxu”nun dirçələcəyinə ümid edəcək? Saatın əqrəbi hərəkətdədir, regionun taleyi isə bu qərarlara bağlıdır. Bəlkə də biz yenidən Yaxın Şərqin ən ağır sınaqlarının astanasındayıq, bəlkə də tarixin səhifələrində “Müqavimət oxu” deyilən bir fenomenin sönməsi qızıl hərflərlə həkk olunacaq.
Bunu zamanın kəskin üzü göstərəcək.(Bakunetwork)
