2025-ci ilin noyabr ayının sonunda İordaniya həm regionda, həm də analitik çevrələrdə diqqət mərkəzinə çevrildi. Səbəb – kral II Abdullahın gizli xarici səfəri və onun ölkədən kənarda olduğu müddətdə vəliəhd şahzadə Hüseynin regent kimi and içməsi barədə xəbərlər idi. İlk baxışda bu hadisə protokol çərçivəsindən kənara çıxmır: Həşimi monarxiyasında kral sərhədi keçən kimi regentlik mexanizmi avtomatik işə düşür. Amma bu dəfə situasiyanın vaxtı, informasiya fonu və daxili siyasi mərkəzlərdəki hərəkətlilik, formal hadisəni regional siyasi analiz üçün əsl materiala çevirdi.

Ölkə həm daxili, həm də xarici baxımdan gərginlik dövrünü yaşayır, buna görə də dövlət idarəçiliyinin adi elementləri belə strateji məna kəsb edir.

Bu regentlik ötürülməsi İordaniyanın regional çağırışlara institusional uyğunlaşmasını əks etdirirmi? Və bunun monarxiyanın dayanıqlığına, xarici siyasət kursuna və ümumi idarəolunma keyfiyyətinə təsiri nədən ibarətdir?

Regentliyin institusional təbiəti

İordaniyada regentlik çoxdan formalaşmış və sistemləşmiş bir dövlət praktikasına çevrilib. Konstitusiyaya əsasən, kral ölkə hüdudlarını tərk etdikdə, onun səlahiyyətləri müvəqqəti olaraq regentə – yəni varisə – ötürülür. Bu model onu digər monarxiyalardan fərqləndirir, çünki bir çox ölkədə regentlik yalnız fövqəladə və ya böhran vəziyyətində tətbiq olunur.

Yəni formal baxımdan burada qeyri-adi heç nə yoxdur. Üstəlik, son illərin xronologiyası göstərir ki, şahzadə Hüseyn artıq bir neçə dəfə oxşar səlahiyyətlər daşıyıb – beynəlxalq tədbirlərdə ölkəni təmsil edib, danışıqlarda iştirak edib, rəsmi mərasimlərdə kralın adından çıxış edib.

Amma formal tərəf məsələnin yalnız bir hissəsidir. 2021-ci ildə şahzadə Həmzə ilə bağlı daxili böhran zamanı kral ailəsində baş verən hadisələrdən sonra Hüseynin siyasi çəkisi xeyli artdı. O vaxtdan etibarən monarxiyanın səlahiyyət strukturu tədricən yenidən formalaşmağa başladı və Hüseyn faktiki olaraq qərarvermə prosesinin ikinci mərkəzinə çevrildi – xüsusən xarici siyasət, müdafiə sektoru və beynəlxalq təmsilçilik sahələrində.

Onun son illərdəki fəallığı təsadüfi deyil, monarxiyanın təkamül prosesinin tərkib hissəsidir. Araşdırmalar göstərir ki, varisin erkən mərhələdə legitimləşdirilməsi elitadakı parçalanma riskini azaldır və siyasi keçidin idarəolunmasını təmin edir.

Daxili siyasi və sosial fon

Ölkənin daxili mühiti də az əhəmiyyət daşımır. İordaniya bir neçə struktur təzyiqlə üz-üzədir. Birincisi, sosial-iqtisadi vəziyyət: gənclər arasında işsizlik 23 faizdən yuxarıdır (Ümumdünya Bankının məlumatına görə), üstəlik, 650 mindən çox suriyalı qaçqının saxlanması dövlət üçün böyük yükdür.

İkincisi, İordaniya tarixən regiondakı münaqişələr arasında bufer rolunu oynayıb və ərəb-İsrail kontekstində diplomatik vasitəçi kimi çıxış edir. Qəzza ətrafında gərginliyin yenidən alovlanmasından sonra ölkə diplomatik fəallığını artırıb. Amman indi ərəb dünyası ilə Qərb arasında strateji balans axtarır.

İsraillə münasibətlər isə son 20 ilin ən aşağı səviyyəsindədir – bu, həm beynəlxalq tədqiqat mərkəzlərinin hesabatlarında, həm də kralın açıq çıxışlarında öz əksini tapır. BMT-nin humanitar ofisi (UN OCHA) 2025-ci ilin oktyabr hesabatında qeyd edir ki, regiondakı humanitar durum getdikcə ağırlaşır və İordaniya həm logistik, həm də diplomatik kanalların əsas oyunçusuna çevrilib.

Son aylarda kralın davranışları ətrafında mediada dolaşan gərginlik iddiaları da geniş təhlil mövzusuna çevrildi. Amma faktları sensasiyadan ayırmaq vacibdir: kralın gərgin davranışları daha çox siyasi təzyiq və yüksək gözləntilərin nəticəsidir, sağlamlıq problemi ilə bağlı rəsmi məlumat yoxdur. Ən son tibbi açıqlamalar (2025-ci ilin əvvəlində) onun səhhətinin sabit olduğunu göstərib.

Beynəlxalq diplomatiya və gizli səfərlərin rolu

İordaniya Yaxın Şərq təhlükəsizlik arxitekturasının mühüm iştirakçısıdır. O, ABŞ, Səudiyyə Ərəbistanı və BƏƏ tərəfindən dəstəklənən koalisiyaların üzvüdür və Böyük Britaniya ilə ənənəvi tərəfdaşlığını qoruyur.

Regional təlatüm fonunda belə status çevik diplomatik manevrləri tələb edir. Qəzza böhranı İordaniyanın rolu daha da artırıb – xüsusən də qapalı formatlı danışıqlar səviyyəsində. Tarixi təcrübə göstərir ki, kralın xaricə etdiyi bu tip şəxsi səfərlər çox vaxt strateji məsələlərin – hərbi əməkdaşlıq, enerji təhlükəsizliyi, humanitar proqramlar və sərhəd təhlükəsizliyinin – müzakirəsinə həsr olunur.

Yəni bu dəfə də səfərin istiqaməti və məqsədi barədə rəsmi açıqlamanın verilməməsi qeyri-adi deyil, əksinə, İordaniyanın klassik diplomatik ənənəsinə tam uyğundur. Middle East Institute və RAND kimi aparıcı analitik mərkəzlərin hesabatları da Yaxın Şərq diplomatiyasında məxfi danışıqların əhəmiyyətini təsdiqləyir.

Siyasi keçid və vəliəhdin yüksələn rolu

İordaniyanın siyasi təkamülü göstərir ki, monarxiya idarəolunan hakimiyyət tranzitinin modelini sistemli şəkildə qurur. Chatham House və digər beynəlxalq tədqiqatçılar tərəfindən aparılan araşdırmaların nəticələri sübut edir ki, uğurlu monarxik keçidlər institusional sabitlik və varisin əvvəlcədən legitimləşdirilməsi ilə xarakterizə olunur.

İordaniyada bu proses son illərdə xüsusilə aydın müşahidə olunur: şahzadə Hüseynin müdafiə və diplomatik sahədə rolu getdikcə güclənib. Onun Qəzza ilə bağlı danışıqlarda və beynəlxalq təşkilatlarla əlaqələrdə fəal iştirakı artıq siyasi simvolizm daşıyır. Bu, təkcə səlahiyyətlərin genişlənməsi deyil, həm də informasiyanın və təsir rıçaqlarının elita daxilində yenidən bölüşdürülməsi deməkdir.

Elmi araşdırmalar göstərir ki, varisin erkən dövrdə xarici siyasətdə sosiallaşdırılması gələcək hakimiyyət tranzitində boşluq riskini azaldır və beynəlxalq tərəfdaşların inamını möhkəmləndirir.

Bu gün şahzadə Hüseyn regionda “yeni nəsil idarəçi” kimi qəbul olunur. Son iki ildə Səudiyyə Ərəbistanı və BƏƏ-nin onun şəxsini açıq şəkildə dəstəkləməsi göstərir ki, ərəb dünyasında İordaniyanın sabit tərəfdaş kimi roluna dair konsensus formalaşır – xüsusən təhlükələrin sürətlə dəyişdiyi bir regionda.

Regentlik sabitlik arxitekturasının elementi kimi

Bu dəfəki regentlik mexanizmi sadəcə formal prosedur deyil, həm də siyasi sistemin institusional buferi rolunu oynayır. O, hakimiyyət strukturunun dayanıqlığını nümayiş etdirir və səlahiyyət ötürülməsinin əvvəlcədən müəyyən edilmiş qaydada həyata keçirildiyini göstərir. RAND analitik mərkəzinin siyasi varislik modelləri ilə bağlı araşdırmalarına görə, hakimiyyət tranzitinin idarəolunması – xüsusilə konfliktlərə meyilli regionlarda yerləşən monarxiyalar üçün – sabitliyin əsas şərtlərindən biridir.

İordaniya regionda elita konsensusu nisbətən sabit qalan nadir ölkələrdəndir. Ümumdünya Bankı və BMT-nin İnkişaf Proqramının (UNDP) hesabatlarına görə, siyasi institutların dayanıqlığı ölkədə iqtisadi sabitliyin və investor etimadının qorunmasında həlledici amildir. İordaniya iqtisadiyyatı xarici şoklara qarşı həssasdır, buna görə də siyasi proqnozlaşdırıla bilənlik amili sistemli əhəmiyyət daşıyır.

Regentlik prosesi həm də hakim elita daxilində böhran əlamətlərinin olmadığını və monarxiyanın vəziyyət üzərində tam nəzarət saxladığını göstərir. Müqayisə üçün, Səudiyyə Ərəbistanında son illərdə hakimiyyət keçidi kəskin kadr dəyişiklikləri ilə müşayiət olunmuşdu, Qətərdə isə varis əvvəlcədən hazırlanmışdı. Bu baxımdan İordaniya riskləri minimuma endirən modelə sadiq qalır.

Geosiyasi təzyiq və İordaniyanın regional təhlükəsizlikdə rolu

İordaniya Yaxın Şərqdə unikal geosiyasi mövqeyə malikdir. Bir çox beynəlxalq analitik mərkəzlər onu regionun təhlükəsizlik sisteminin əsas dayaqlarından biri hesab edir. 2025-ci ilin geosiyasi mənzərəsi isə yüksək dərəcədə qeyri-müəyyənliklə xarakterizə olunur. Qərbdə – İsraillə münasibətlərdə strateji gərginlik hökm sürür. Şimalda – Suriyada qeyri-sabitlik davam edir. Şərqdə – İraqdakı postkonflikt vəziyyət və sərhəd təhlükəsizliyi problemləri qalmaqdadır.

BMT-nin Qaçqınlar üzrə Agentliyinin (UNHCR) məlumatına görə, hazırda İordaniyada yüz minlərlə suriyalı qaçqın yaşayır. Maliyyə Nazirliyinin hesablamalarına əsasən, onların saxlanmasına çəkilən xərclər 2025-ci ildə dövlət büdcəsinin təxminən 8 faizinə bərabər olub. Bu, həm sosial siyasətə, həm də dövlət resurslarına birbaşa təsir göstərir.

İordaniya ərəb-İsrail dialoqunda vasitəçi rolunu uzun illərdir qoruyub saxlayır. Qəzzada yeni eskalasiya başlayandan sonra Krallıq diplomatik fəallığını daha da gücləndirib. 2025-ci ilin oktyabrında ABŞ və Misirin iştirakı ilə bir neçə raund danışıqlar keçirilib, burada İordaniya əsas tərəfdaş və humanitar dəhlizin təminatçısı kimi çıxış edib. BMT-nin OCHA idarəsinin məlumatına görə, Qəzzaya ən yaxın iordaniya infrastrukturu humanitar logistika baxımından həyati əhəmiyyət daşıyır.

Kralın hazırkı gizli səfərinin də bu kontekstdə strateji diplomatik çalar daşıması istisna edilmir. Tarixdə buna bənzər hallar çox olub – ABŞ, Səudiyyə Ərəbistanı və Böyük Britaniya nümayəndələri ilə qapalı formatda keçirilən görüşlər az informasiya fonunda baş tutub.

Siyasi kommunikasiya, informasiya minimalizmi və qeyri-müəyyənlik strategiyası

Rəsmi Petra agentliyinin xəbərləri həmişə lakonik və ölçülüdür. Bu informasiya minimalizmi təsadüfi deyil – dövlətin kommunikasiya strategiyasının əsas hissəsidir. Siyasi kommunikasiya modelləri üzrə aparılan tədqiqatlar göstərir ki, xarici təhdid səviyyəsi yüksək olan monarxiyalar üçün informasiya üzərində nəzarət silahlı qüvvələr üzərində nəzarət qədər vacibdir.

Belə bir şəraitdə, ən kiçik formal dəyişikliklər belə siyasi dönüş kimi yozula bildiyi üçün monarxiya “idarə olunan qeyri-müəyyənlik” strategiyasına üstünlük verir. Bu, ictimai və beynəlxalq gözləntilərin ritmini nəzarətdə saxlamağa və daxili siqnalların həddən artıq şərh olunmasının qarşısını almağa imkan verir.

Kralın səfərinin məqsədi barədə rəsmi açıqlamaların verilməməsi də böhran əlaməti deyil. Əksinə, bu, İordaniyanın diplomatik təcrübəsinə tam uyğundur – qapalı danışıqlar formatı burada diplomatiyanın effektivliyini artıran vasitə kimi qəbul edilir.

Siyasi sabitlik modeli və Həşimi monarxiyasının xüsusiyyətləri

Yaxın Şərq monarxiyalarının müqayisəli analizi göstərir ki, İordaniya institusional ardıcıllıqla çevik xarici siyasətin balansını qoruyan dövlətlər kateqoriyasına daxildir. Ümumdünya Bankı, Middle East Institute və Carnegie Endowment kimi qurumların tədqiqatlarında qeyd olunur ki, İordaniya monarxiyasının siyasi kapitalı onun həm daxili konsensusu qorumaq, həm də xarici təzyiqlərə çevik reaksiya vermək qabiliyyəti ilə müəyyən olunur.

İordaniya bu gün regionda elita parçalanması əlamətləri görünməyən azsaylı monarxiyalardandır. Freedom House-un məlumatına görə, ölkədə siyasi azadlıqların məhdudluğuna baxmayaraq, institutlararası idarəetmə səviyyəsi yüksək, zorakı hakimiyyət keçidi riski isə çox aşağıdır. Bu mənada regentlik mexanizmi yeni hadisə deyil, əksinə, sistemin sabitliyini təsdiqləyən elementdir.

Siyasi nəzəriyyə nöqteyi-nəzərindən, Həşimi monarxiyası həm ənənəvi irsi idarəetmə modelini, həm də müasir dövlət idarəetmə mexanizmlərini birləşdirən hibrid sistem qurub. Bu, İordaniyaya həm daxili legitimlik qazandırır, həm də beynəlxalq səviyyədə etibarlılıq verir. Monarxiya ABŞ, Səudiyyə Ərəbistanı və Böyük Britaniya ilə tərəfdaşlığa əsaslanan strateji muxtariyyətə malikdir. Bununla yanaşı, ölkə regional təhlükəsizlik sistemində öz sərhədlərindən kənara çıxan rol oynayır.

Regional çoxqütblülük və Qərb aktorlarının rolu

2025-ci ilin siyasi panoramında Yaxın Şərq təhlükəsizlik arxitekturası çoxqütblülük və gərgin rəqabətlə səciyyələnir. SIPRI-nin məlumatına görə, region dünyanın ən çox hərbiləşmiş bölgələrindən biridir. ABŞ, Çin və Rusiya kimi böyük güclərin rəqabəti müxtəlif istiqamətli maraqlar toqquşması yaradıb və bu mühitdə İordaniya strateji düyün nöqtəsinə çevrilib.

ABŞ üçün İordaniya regiondakı antiterror və hərbi infrastrukturun əsas tərəfdaşı sayılır. ABŞ Müdafiə Təhlükəsizlik Əməkdaşlığı Agentliyinin 2025-ci il hesabatına görə, Vaşinqton hər il İordaniyaya 1 milyard dollardan çox hərbi yardım göstərir. Krallıq ABŞ-ın Yaxın Şərqdəki strateji mövcudluğunu təmin edən əsas oyunçulardan biridir və regional koalisiyaların üzvüdür. Bu baxımdan kralın ictimaiyyətə açıqlanmayan gizli səfərləri qapalı diplomatiyanın bir hissəsi kimi qiymətləndirilə bilər.

Kralın Ağ Evə səfəri və Donald Tramp ilə təmasları göstərir ki, Vaşinqton və ərəb dünyası arasında vasitəçi rolunda olan Amman üzərində siyasi təzyiq səviyyəsi yüksək olaraq qalır. Videoçəkilişlər və açıq çıxışların analizi göstərir ki, II Abdullah danışıqların mərkəzində dayanır və regionun “mülayim xətti”ni təmsil edən əsas fiqurlardan biridir. Bu, onun bölgədə sabitliyin təminatçısı kimi rolunu bir daha təsdiqləyir.

Hüquqi və beynəlxalq əsaslar: institusional varisliyin mexanizmi

İordaniyanın siyasi sabitliyinin hüquqi dayağı var. Ölkə Konstitusiyası kralın ölkə hüdudlarından kənarda olduğu müddət ərzində hakimiyyətin müvəqqəti ötürülməsi mexanizmini açıq şəkildə müəyyən edir. Bu, formal tranzit mexanizmlərinin zəif qurulduğu dövlətlərdə müşahidə olunan böhran ssenarilərinin qarşısını alır. Beynəlxalq hüquqda hakimiyyətin varisliyi prinsipi idarəetmənin fasiləsizliyinin və siyasi boşluğun yaranmamasının qarantı kimi qəbul olunur. Bu, həm BMT-nin Korrupsiyaya qarşı Konvensiyasının müddəalarına, həm də hüquqi dövlət konsepsiyasına uyğundur.

İordaniya təcrübəsi göstərir ki, hüquqi varislik mexanizmləri yalnız formal dəyişikliklər zamanı deyil, həm də xarici təzyiq riskinin artdığı məqamlarda siyasi sabitliyin qorunması üçün işləyir. Beynəlxalq tədqiqatlar sübut edir ki, institusional sabitliyə malik monarxiyalar həm daxili, həm də xarici təhdidlərə qarşı daha dözümlüdür.

Situasiyanın ssenari analizi

Hadisəni ssenari baxımından nəzərdən keçirəndə bir neçə ehtimal formalaşır.

Birinci ssenariyə görə, kralın şəxsi səfəri sırf diplomatik strategiyanın tərkib hissəsidir və siyasi böhran əlaməti daşımır. Bu halda regentlik öz funksiyasını – sabitliyi qoruyan institusional mexanizm rolunu – davam etdirəcək.

İkinci ssenaridə səfərin məqsədi regional təhlükəsizliklə bağlı qapalı məsləhətləşmələr ola bilər. Regionda və qlobal arenada təzyiqlərin artdığı şəraitdə İordaniya gizli diplomatiyanı siyasi manevr imkanlarını qorumaq üçün istifadə edə bilər.

Üçüncü ssenari isə ölkə daxilində siyasi sistemin yeni şərtlərə uyğunlaşmasını nəzərdə tutur. Bu halda vəliəhd şahzadənin rolu güclənəcək, onun dövlət idarəçiliyində iştirakı daha qabarıq olacaq. Bu, ərəb monarxiyalarında müşahidə olunan hakimiyyətin institusionallaşma tendensiyasına uyğun gəlir.

Beynəlxalq paralellər və müqayisəli nümunələr

Yaxın Şərq monarxiyalarının müqayisəsi göstərir ki, İordaniyanın modeli çevikliyi və uyğunlaşma qabiliyyəti ilə seçilir. Səudiyyə Ərəbistanında varislik prosesi genişmiqyaslı islahatlarla müşayiət olunub. Qətərdə hakimiyyət planlı şəkildə ötürülüb. Mərakeşdə isə monarxiya institusional sabitliyi yüksək səviyyədə qoruyub.

İordaniya öz yolunu seçib. Onun idarəetmə modeli formal varislik mexanizmləri ilə çevik siyasi adaptasiyanın sintezidir. Bu, ölkəyə həm regional, həm də qlobal təzyiqlər fonunda dayanıqlığını saxlamağa imkan verir.

Monarxın rolunun transformasiyası və səlahiyyətlərin bölüşdürülməsi

Son bir neçə ildə İordaniyada kral ilə vəliəhd arasında məsuliyyət bölgüsünün tədricən yenidən qurulduğu müşahidə olunur. Bu, hakimiyyət dəyişikliyi deyil, monarxiyanın institusional uyğunlaşma prosesidir. Ümumdünya Bankı və BVF-nin məlumatlarına görə, İordaniyada siyasi sabitlik iqtisadi dayanıqlığın əsas amilidir. Ölkə xarici investisiyalardan, beynəlxalq maliyyə təşkilatlarının və ərəb tərəfdaşlarının dəstəyindən asılıdır. Buna görə də müəyyən sahələrdə səlahiyyətlərin vəliəhdə ötürülməsi idarəetmənin proqnozlaşdırıla bilənliyini artırır.

Son illər şahzadə Hüseyn ölkənin həm daxili, həm də xarici idarəetmə proseslərində əsas fiqura çevrilib. Onun müdafiə sektorundakı rolu Silahlı Qüvvələrin struktur islahatları, komanda funksiyalarının yenidən bölüşdürülməsi və müşavirlik səlahiyyətlərinin genişlənməsi ilə təsdiqlənir. Bu, regiondakı monarxiyalarda müşahidə olunan ümumi tendensiyaya – varislərin milli təhlükəsizlik sahəsində strateji fiqura çevrilməsinə – uyğundur. ABŞ-ın Strateji və Beynəlxalq Araşdırmalar Mərkəzinin (CSIS) 2025-ci il hesabatında İordaniya, hakimiyyət varisliyinin institusional əsaslarla formalaşdığı nadir ərəb ölkələrindən biri kimi göstərilib.

Qapalı diplomatiya və Kralın şəxsi səfərinin xarici-siyasi konteksti

Qapalı diplomatiya İordaniya kral sarayının çoxdan formalaşmış praktikasına çevrilib. Beynəlxalq təcrübədə monarxın səfərlərinin əvvəlcədən və ya sonradan ictimaiyyətə açıqlanmaması nadir hal deyil. Son on ildə Səudiyyə Ərəbistanı, Böyük Britaniya və ABŞ liderləri ilə bu formatda bir sıra görüşlər keçirilib. Analitik mərkəzlər belə diplomatiyanı vasitəçi və sabitləşdirici rol oynayan dövlətlərin fərqləndirici xüsusiyyəti hesab edir.

2025-ci ilin geosiyasi mənzərəsi göstərir ki, İordaniya bir neçə paralel prosesin mərkəzindədir: Qəzzada eskalasiya, İsraillə gərgin münasibətlər, humanitar təzyiqin artması və iqtisadi artımın zəifləməsi. Belə dövrlərdə qapalı diplomatiya xüsusi əhəmiyyət qazanır. BMT-nin OCHA idarəsinin məlumatına əsasən, İordaniya beynəlxalq humanitar təşkilatlar üçün regionda yeganə sabit dəhliz funksiyasını yerinə yetirir ki, bu da kralın vasitəçilik potensialını artırır.

Səfərin istiqaməti və məzmunu barədə məlumatın açıqlanmaması qeyri-adi hal deyil – bu, İordaniyanın diplomatik təcrübəsinə tam uyğundur. Belə səfərlərlə bağlı ictimai açıqlamalar adətən danışıqlar başa çatdıqdan sonra, monarxiyanın strateji xəttinə uyğun gəldiyi halda verilir. Bu tip “informasiya qeyri-müəyyənliyi” hakimiyyətə informasiya axınını idarə etməyə və siyasi spekulyasiyaların qarşısını almağa imkan verir.

Sosial sabitlik və daxili legitimlik faktoru

İordaniya hakimiyyət legitimliyini bir neçə sütun üzərində qurur: tarixi, dini, siyasi və sosial. UNDP və “Arab Barometer” tədqiqatlarına əsasən, monarxiyaya ictimai etimad səviyyəsi regionda ən yüksək göstəricilərdən biridir. Bu, rejim dəyişikliyi və ya dərin destabilləşmə yaşamış ölkələrdən fərqli olaraq, Amman monarxiyasının özünü sabit idarəetmə mərkəzi kimi qoruyub saxlamasına imkan verir.

Sosial sabitliyin əsas dayağı elita konsensusunun qorunmasıdır. Bir çox Yaxın Şərq ölkələrindən fərqli olaraq, İordaniya daxili qütbləşmədən qaça bilib. 2021-ci ildə şahzadə Həmzə ilə bağlı böhran belə zorakı ssenariyə çevrilmədən həll olundu. Carnegie Middle East Center və digər beynəlxalq qurumların təhlillərinə görə, İordaniya monarxiyasının əsas resursu məhz siyasi gərginliyi mərkəzdən bölgülərlə yumşaltmaq bacarığıdır.

Regionda münaqişələr dalğası davam etdiyi bir vaxtda İordaniya sabitliyini institusional mexanizmlər və ardıcıl risk idarəetməsi hesabına qoruyur. Regentlik isə bu sistemin zəifləməsi yox, əksinə, möhkəmlənməsi deməkdir.

Varisin rolu – siyasi dövrün idarəetmə aləti kimi

Dövlət idarəçiliyi nəzəriyyəsi baxımından, vəliəhd artıq siyasi dövrün əsas operatoru rolunu oynayır. Onun sosial və mədəni tədbirlərdə, o cümlədən İordaniya Futbol Assosiasiyasının yubiley mərasimindəki aktiv iştirakı, hakimiyyət tranzitinin böhran şəraitində deyil, planlı və uzunmüddətli strategiya çərçivəsində baş verdiyini göstərir. Rejim sabitliyi nəzəriyyələrinə əsasən, varisliyin idarə edilməsi məhz sabitlik şəraitində həyata keçirilməlidir ki, sistem riskləri minimuma ensin.

Vəliəhdin xarici və daxili funksiyaları artıq dövlət sisteminin ayrılmaz hissəsinə çevrilib. Onun danışıqlarda, beynəlxalq tədbirlərdə və dövlət proqramlarında iştirakı göstərir ki, bu varislik modeli müvəqqəti yox, idarəetmənin strateji tərkib hissəsidir.

Regentlik – institusional adaptasiyanın yeni mərhələsinə keçidin göstəricisi kimi

Hazırkı regentlik mexanizmini normadan kənaraçıxma yox, siyasi sistemin yetkinliyinin göstəricisi kimi dəyərləndirmək lazımdır. Beynəlxalq analitik mərkəzlərin qiymətləndirməsinə görə, sabit monarxiyalar institutlaşma mərhələsini uğurla keçirlərsə, bu, adətən böhran dövründə deyil, planlı siyasi inkişaf şəraitində baş verir. İordaniya da məhz bu modeli nümayiş etdirir: hakimiyyətin varisliyi əvvəlcədən təmin olunur, fövqəladə vəziyyət elan edilmədən və səlahiyyətlərin statusu barədə ictimai diskussiya aparılmadan.

Hazırkı situasiya idarəolunan siyasi dinamikliyin bir hissəsidir. Regentlik bu prosesdə ən azı üç əsas funksiyanı yerinə yetirir. Birincisi – hakimiyyətin fasiləsizliyini təmin edir: monarxın səlahiyyətləri kəsintisiz şəkildə icra olunur. İkincisi – beynəlxalq tərəfdaşlara daxili siyasətin proqnozlaşdırıla bilənliyini nümayiş etdirir ki, bu da regional gərginlik şəraitində strateji əhəmiyyət daşıyır. Üçüncüsü – sistemin institusional yetkinliyini təsdiqləyir, yəni dövlət strukturu xarici çağırışlara çevik uyğunlaşma qabiliyyətinə malikdir.

Brookings Institution və Carnegie Endowment kimi tədqiqat mərkəzlərinin monarxiyalarda siyasi sabitliklə bağlı təhlillərinə görə, varisliyin idarə olunması daxili nəzarət mexanizmlərini gücləndirən faktora çevrilir. Səudiyyə Ərəbistanı və Qətər təcrübələri bunu sübut edir: hər iki ölkədə varisin rolu hakimiyyətin faktiki ötürülməsindən çox əvvəl formalaşdırılmışdı.

İnformasiya minimalizmi – ictimai qavrayışın idarəetmə strategiyası kimi

Rəsmi Petra agentliyinin yaydığı bəyanat dövlətin informasiya siyasətinin bariz nümunəsidir. Qısa və ölçülü ifadələr burada gizlilik göstəricisi deyil, ictimai qavrayış üzərində nəzarət vasitəsidir. İordaniyada daxili siyasətə diqqətin artdığı bir dövrdə rəsmi açıqlamalar elə qurulur ki, siyasi spekulyasiyaların və yanlış interpretasiyaların qarşısı alınsın.

Dövlət kommunikasiya nəzəriyyələri göstərir ki, geosiyasi qeyri-sabitlik şəraitində həddən artıq açıqlıq paradoksal olaraq daha çox qeyri-müəyyənlik yarada bilər. İordaniya isə fərqli yanaşma seçib – “dozalı informasiya” strategiyası. Bu model siyasi məkanı idarə etməyə, ictimai gözləntiləri tənzimləməyə və regional, eləcə də beynəlxalq reaksiyaları nəzarətdə saxlamağa imkan verir.

Bu baxımdan kralın şəxsi səfəri barədə ətraflı məlumatın açıqlanmaması qeyri-adi deyil, monarxiyanın kommunikasiya sisteminin planlı elementi sayılır. Oxşar praktika daha əvvəl də müşahidə olunub: kralın ABŞ, Səudiyyə Ərəbistanı və Böyük Britaniyaya səfərləri danışıqlar bitənədək geniş press-relizlərlə müşayiət olunmayıb.

Geosiyasi kontekst və beynəlxalq nəticələr

İordaniya regionun təhlükəsizlik arxitekturasının ayrılmaz tərkib hissəsidir. Onun vasitəçi və sabitləşdirici kimi rolu beynəlxalq institutların hesabatlarında da vurğulanır. BVF-nin məlumatına görə, İordaniya Yaxın Şərqin təhlükəsizlik sisteminə ən dərin inteqrasiya olunmuş ölkələrdən biridir. Xarici siyasət kursu ərəb dünyası ilə Qərb arasında balans prinsipi üzərində qurulub və məhz bu balans monarxiyanın strateji sabitliyini təmin edir.

Qəzza ətrafında gərginliyin artması və diplomatik formatların pozulması fonunda İordaniyanın rolu daha da önə çıxır. BMT-nin OCHA idarəsinin məlumatına əsasən, regiondakı humanitar vəziyyət kritik səviyyədə qalır və İordaniya beynəlxalq humanitar təchizatın yeganə etibarlı platforması rolunu oynayır.

Eyni zamanda, daxili faktorun çəkisi az deyil. UNHCR-in məlumatına görə, ölkədə 650 mindən artıq qeydiyyata alınmış suriyalı qaçqın yaşayır. Bu göstərici həm iqtisadiyyata, həm də sosial infrastruktura ciddi təzyiq yaradır. Belə şəraitdə siyasi sistemin sabitliyinin qorunması təkcə idarəetmə məsələsi deyil, həm də sosial dayanıqlığın əsas şərtidir.

Regentlik – xarici siyasət kommunikasiya aləti kimi

Beynəlxalq səviyyədə regentlik siyasi sabitlik və etibarlılıq siqnalı kimi qəbul olunur. İordaniyanın tərəfdaşları bu addımda ölkə hakimiyyətinin idarəolunan və proqnozlaşdırıla bilən olduğunu görürlər. Beynəlxalq təhlükəsizlik institutlarının təhlilləri də vurğulayır ki, İordaniya monarxiyası xarici təzyiqlər şəraitində belə siyasi sistemin əsas elementləri üzərində nəzarəti saxlamaq gücündədir.

Şahzadə Hüseyn beynəlxalq siyasətdə getdikcə daha aktiv rol oynayır və diplomatik tərəfdaşlar üçün strateji əhəmiyyət kəsb edir. Onun beynəlxalq tədbirlərdə iştirakı və açıq fəaliyyətləri göstərir ki, İordaniyanın siyasi rəhbərliyi həm çevik, həm də xarici çağırışlara adaptasiya qabiliyyətinə malikdir.

Strateji nəticələr və uzunmüddətli perspektivlər

Hazırkı vəziyyət İordaniyanın institusional adaptasiyanın yeni mərhələsinə daxil olduğunu göstərir. Burada əsas məsələ regentliyin formal tərəfi deyil, onun siyasi sistem üçün funksional məzmunudur. Bu mexanizm sübut edir ki, monarxiya hakimiyyət tranzitini idarə etmək, dərinləşən regional qeyri-müəyyənlik fonunda stabilliyi qorumaq bacarığına sahibdir.

Regionun təhlükəsizlik arxitekturası kəskin transformasiya mərhələsini yaşayarkən, İordaniya çevikliyə əsaslanan siyasi modelin nümunəsini təqdim edir. Xarici təzyiqlər – Qəzzadakı eskalasiya, İsraillə gərgin münasibətlər, humanitar böhran və mürəkkəb diplomatik balans – dövlət institutlarına əlavə yük gətirir. Daxili müstəvidə isə sosial sabitlik, iqtisadi dayanıqlıq və idarəetmə sisteminin modernləşdirilməsi əsas çağırışlardır.

Bu konfiqurasiyada regentlik siyasi kursun qorunmasının və institusional proqnozlaşdırıla bilənliyin mühüm mexanizminə çevrilir. Beynəlxalq tərəfdaşlar və qlobal təşkilatlar üçün İordaniya hələ də Yaxın Şərqin ən gərgin bölgəsində sabitlik təmin edən strateji müttəfiqdir. Daxili siyasət baxımından isə bu mərhələ hakimiyyətin institusional konsolidasiyasına və varislik mexanizmlərinin möhkəmləndirilməsinə doğru növbəti addımı ifadə edir.

Uzunmüddətli perspektivdə bu proses dövlətin idarəolunan siyasi inkişaf trayektoriyasını formalaşdırır və İordaniyanın yeni regional təhlükəsizlik reallıqlarına uyğunlaşmasını təmin edir.

Nəticələr və tövsiyələr

Əsas nəticə ondan ibarətdir ki, baş verənlər hakimiyyət böhranının və ya fövqəladə hadisələrin göstəricisi deyil. Əksinə, bu, İordaniya institusional modelinin dayanıqlığını və monarxiyanın varislik prosesinə milli təhlükəsizliyin əsas elementi kimi yanaşdığını sübut edir. Regentlik və vəliəhdin aktiv rolu idarəetmənin fasiləsizliyini qoruyur, destabilləşmə risklərini isə minimuma endirir.

Daxili siyasət baxımından əsas strateji vəzifə idarəolunan varislik modelinin davam etdirilməsi və institusional nəzarət mexanizmlərinin möhkəmləndirilməsidir. İqtisadi və sosial islahatların ardıcıllığı, elita konsensusunun qorunması vacib olaraq qalır. Xarici siyasətdə isə İordaniya vasitəçi statusunu qoruyub saxlamalı, əsas beynəlxalq oyunçularla tərəfdaşlıq xəttini davam etdirməlidir. Qapalı diplomatiya və informasiya minimalizmi gələcəkdə də krallığın xarici siyasət praktikasının əsas elementləri olaraq qalacaq.

Regional müstəvidə İordaniya siyasi sabitliyin, adaptasiya qabiliyyətinin və modernləşmə kursunun sintezini təcəssüm etdirir. Ən real ssenari odur ki, mövcud institusional sistem çərçivəsində şahzadə Hüseynin rolu daha da güclənəcək, lakin bu proses kəskin siyasi dəyişikliklərlə müşayiət olunmayacaq.

Qlobal kontekstdə isə bu, bir daha sübut edir ki, dövlətlərin dayanıqlığı təhlükələrin yoxluğu ilə deyil, onları institusional nəzarətdə saxlamaq bacarığı ilə ölçülür. İordaniya növbəti dəfə göstərdi ki, o həm adaptasiya qabiliyyəti, həm də sabitlik resursu baxımından regionun əsas dayaqlarından biridir.(BakuNetwork)